سید حمزه صالحی؛ سرویس سیاست انتخاب: در 19 آگوست 2024، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه به باکو سفر کرد و با الهام علیف دیدار کرد. سفر پوتین با امضای یک بسته جامع از توافقات همراه بود که گامی مهم در مشارکت دو طرف است. این سفر پوتین منجر به امضای چندین توافقنامه کلیدی از جمله برنامه اقدام برای تقویت همکاری های دوجانبه از سال 2024 تا 2026 شد. بر اساس اطلاعاتی که کاخ کرملین منتشر کرده، در این سفر به بررسی گسترش همکاری‌های راهبردی و ائتلاف میان مسکو و باکو پرداخته شده است.
این سفر در حالی انجام شد که برای اولین بار بعد از جنگ جهانی دوم بخشی از خاک روسیه توسط نیروهای اوکراینی اشغال شده و همچنین برای اولین بار در تاریخ بخشی از خاک یک کشور دارنده بمب اتمی به اشغال نیروهای خارجی در آمده است. با توجه به این موضوع مهم می‌توان گفت یکی از اهداف نمادین سفر پوتین به باکو این است تا نشان دهد که اشغال بخشی از خاک روسیه توسط اوکراین آنچنان موضوع لاینحلی برای مسکو نیست که پوتین بخواهد بخاطر آن سفرهای سیاسی خود را لغو کند. او در این سفر به دنبال تقویت روابط با متحدان موجود و جذب متحدان جدید است. به همین دلیل سند همکاری‌های موسوم به «تعامل متفقین» را با علیف امضا کرد. این سفر رسمی همچنین فرصتی برای رهبر روسیه است تا به جهان نشان دهد که تنها نیست و مسکو همچنان از پشتیبانی‌های قابل توجهی برخوردار است.
اما یکی از مهم‌ترین مسائلی که این را سفر مورد توجه قرار داده پیامدهای ژئوپلیتیک سفر پوتین به باکو برای قفقاز جنوبی به خصوص در موضوع کریدور زنگزور است. پوتین در این سفر و در جریان گفتگو با علیف اظهار داشت: روسیه خوشحال خواهد شد اگر امضای یک معاهده صلح بین دشمنان دیرینه و همسایه یعنی ارمنستان و آذربایجان را تسهیل کند. او گفت که قصد دارد با نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان نیز دیدار کند و نتیجه مذاکرات خود با علیف را با او در میان بگذارد.
کارشناسان معتقدند این سفر پوتین برای احیای موقعیت تضعیف شده روسیه در منطقه حساس قفقاز جنوبی انجام شده است، مخصوصا اینکه با توجه به تحریم‌های غرب راه‌اندازی کریدور شمال – جنوب که از مسیر باکو به ایران و در نهایت به هندوستان می رسد برای کرملین بسیار با اهمیت است. نکته مهم این است که به نظر می‌رسد باکو و انکارا توانسته‌اند کرملین را نسبت به مزیت‌های احداث دلان زنگزور برای روسیه متقاعد کنند. برخی کارشناسان معتقدند قطع صادرات گاز روسیه به اروپا و متعاقب آن توافق باکو برای انتقال گاز بیشتر به اروپا باعث شده که هدف اصلی سفر پوتین به باکو مسائل اقتصادی و انرژی باشد. به طوری که ممکن است این سفر منجر به این شود که با انتقال گاز روسیه به باکو و افزایش حجم گاز صادراتی جمهوری باکو به اروپا، روسیه به طور غیرمستقیم از مزایای گاز صادراتی استفاده کند. در همین راستا یک سال پیش هم الکساندر نواک، معاون نخست وزیر روسیه گفته بود که روسیه پیشنهاد توسعه خط لوله نفت تیخورتسک - باکو برای عرضه معکوس نفت از روسیه به آذربایجان را داده است و در این صورت حجم تبادلات می تواند به ۴ میلیون تن برسد.
واقعیت موجود قفقاز نشان می‌دهد که روسیه در شرایطی که باید در سال 2020 باعمل به تعهدات خود حضور و نفوذ خود را با قاطعیت در این منطقه نشان می‌داد دچار نوعی نادیده انگاری تعمدی نسبت به قفقاز شد که در نهایت با شروع جنگ اوکراین تمرکز آنها عملا از منطقه برداشته شد و فرایند روسیه زدایی توسط غرب در منطقه آغاز شد. هم اکنون تمایل روسیه به احداث دلان زنگزور در حالی است که برخی از کشورهای عضو ناتو به خصوص انگلستان برای احداث این دالان به عنوان یکی از پروژ‌های روسیه‌زدایی در قفقاز تلاش می‌کنند؛ مشاهده رفتار فعلی روسیه نشان می‌دهد احتمالا مسکو به فکر نوعی پیش‌دستی در کنترل دالان زنگزور است و احیای نفوذ خود در قفقاز است که البته کار راحتی نخواهد بود. پوتین در این زمینه در باکو گفت: با وجود بحران‌هایی که روسیه از سمت اوکراین با آن مواجه است، بخاطر سابقه تاریخی روسیه در قفقاز جنوبی لازم است ما در این تحولات مشارکت کنیم.
در جریان سفر پوتین به باکو موضع مقامات روسیه به خصوص لاوروف وزیر خارجه روسیه در خصوص دالان زنگزور انتقادآمیز و تا حدودی مداخله جویانه بود و علیرغم اینکه پوتین گفته بود نتایج مذاکرات را با پاشینیان در میان میگذارد اما گویی در پی تصمیم گیری در مورد ارمنستان بدون حضور این کشور هستند، تصمیمی که اگر گرفته شود علیه منافع حیاتی ایران در منطقه خواهد بود. لاوروف در این سفر گفت:«ما در حال تلاش برای انعقاد زودهنگام یک معاهده صلح و رفع انسداد ارتباطات از طریق زنگزور هستیم. متاسفانه، تا جایی که به ارتباطات از طریق منطقه سیونیک ارمنستان مربوط می‌شود، رهبری ارمنستان آن را نقض می‌کند و درک معنای چنین کارهایی برای من دشوار است». این سخنان لاوروف در حالی است روسیه به تعهداتش درمورد کریدور لاچین و و حفاظت از ارامنه آرتساخ براساس قرارداد صبح 2020 هیچ توجهی نشان نداده است. این موضوعات در شرایطی مطرح می شود که در ماه اوت، باکو و ایروان ماده مربوط به مسیر ارتباطی میان جمهوری آذربایجان و نخجوان، که باکو آن را «دالان زنگزور» می‌نامد، از پیش‌نویس توافقنامه صلح حذف کردند تا در مراحل بعدی گفتگوها آن را بررسی کنند.
گفته می‌شود یکی از دلایل جهت‌گیری روسیه به سمت همکاری با باکو گرایش زیاد پاشینیان به غرب و به خصوص آمریکا بوده است؛ اما در طرف مقابل دولت ارمنستان یکی از مهم‌ترین دلایل گرایش به سمت غرب را ناتوانی روسیه در اجرای تضمین‌های امنیتی در قبال تمامیت ارضی این کشور می‌داند که هم در سال 2020 و در جریان جنگ دوم قره‌باغ منجر به شکست ارمنستان شد و هم بعدازآن به دلیل بی‌تفاوتی و چراغ سبز نیروهای صلح‌بان روسی تمامیت ارضی ارمنستان به‌صورت مکرر از طرف باکو نقض شد که درنهایت منجر به سقوط قره‌باغ شد. گفتنی است نیروهای حافظ صلح روسیه در ژوئن امسال خروج خود از قره‌باغ کوهستانی را یک سال زودتر از موعد مقرر تکمیل کردند.
با توجه به اینکه مسکو تمایل خود را با احداث کریدور زنگزور نشان داده است، باید بپذیریم که این موضوع در صورتی که ایران تحرکات دیپلماتیک خود را برای حفظ منافع خود آغاز نکند به ضرر ایران خواهد بود؛ زیرا احداث کریدور زنگزور ضربه بسیار بزرگی به مزیت ژئوپلیتیک ایران ضربه وارد خواهد کرد. تلاش‌هایی که ایران در سال گذشته برای احیای گفتگوی 3+3 آغاز کرده بود، باید بار دیگر با سرعت و جدید بیشتری در دستور کار قرار گیرد. ایران در خصوص کریدور زنگزور مواضع کاملا منطقی و اصولی دارد. مهدی سبحانی سفیر ایران در ارمنستان اخیرا اعلام کرد که ایران تنها طرفدار نسخه‌ای است که در آن رفع انسداد جاده ها منحصراً تحت حاکمیت و کنترل ارمنستان باشد.
هم‌اکنون باکو و مسکو خواهان نظارت روسیه بر این دلان زنگزور هستند، اما ارمنستان با آن مخالف است و معتقد است که حاکمیت این دالان در خاک ارمنستان باید بر عهده این کشور باشد، موضوعی که ایران هم بر آن تاکید دارد. از طرفی بی توجهی روسیه به تعهدات خود در قبال ارمنستان این موضوع را مسلم کرده است که چه بسا در آینده روسیه باز هم با بی توجهی به تمامیت ارضی ارمنستان نظارت دالان را به باکو و انکارا واگذار کند. می‌توان گفت در این روزها سیاست روسیه در قففاز اینگونه است که پوتین پاشینیان را به سبب غربگرایی تنبیه می‌کند؛ اما برای کند کردن گرایش باکو به غرب با چراغ سبز نشان دادن به احداث دالان زنگزور به علیف باج می‌دهد.
واقعیت این است سفر پویتن به باکو تنش‌های جاری پیرامون کریدور زنگزور و مسائل مربوط به اجرای کامل توافقات سه جانبه بین باکو-ایروان-مسکو را بسیار برجسته کرده است که مستقیم با منافع حیاتی و مزیت ژئوپلتیک ایران هم در ارتباط است. موضوع کریدور زنگزور که منجر به مسدود شدن مرزهای بین‌المللی کشور می‌شود به حدی برای ایران اهمیت دارد که رهبر انقلاب در دیدار های جداگانه با پوتین و اردوغان در 28 تیرماه 1401 به صراحت بیان داشتند که جمهوری اسلامی، سیاست‌ها و برنامه‌هایی را که منجر به بسته شدن مرز ایران و ارمنستان شود، هرگز تحمل نخواهد کرد، چرا که این مرز یک راه ارتباطی چند هزار ساله است. موضوعی که رهبری در دیدار با پاشینیان که در خرداد 1403 برای شرکت در مراسم تشییع مرحوم رئیسی به تهران سفر کرده بود مورد تاکید قرار داد. همانطور که اشاره شد ایران باید با طرف روسی در این زمینه وارد گفتگو شود؛ زیرا در صورتی که روسیه بخواهد بدون توجه به چهارچوب گروه 3+3 احداث دالان زنگزور را پیش ببرد قطعا با مخالفت شدید ایران روبرو خواهد شد؛ هرچند این چهارچوب که شامل سه کشور منطقه یعنی ارمنستان، آذربایجان و گرجستان در کنار سه قدرت بزرگ منطقه یعنی ایران، روسیه و ترکیه است بسیار با اهمیت و غیرقابل چشم‌پوشی است و بعید است روسیه با نادیده گرفتن آن به دنبال تحمیل خواسته‌های در منطقه بدون جلب رضایت ایران و ارمنستان باشد، زیرا هرگونه تصمیمی در منطقه بدون توجه به هرکدام از کشورهای این منطقه ثبات پایدار منطقه‌ای را به ذنبال نخواهد داشت. مخصوصا اینکه ایران به صراحت تغییر مرزهای بین‌المللی و مخدوش شدن منافع حیاتی را خط قرمز خود اعلام کرده و بارها به شکل عملی حساسیت خود به خطوط قرمز ترسیم شده را نشان داده است.
