سرویس اقتصادی «انتخاب»: بندر چابهار ایران زمانی برای هند ارزش استراتژیک فراوانی داشت چرا که نه تنها هند برنامه دسترسی به افغانستان و همچنین آسیای میانه و قفقاز از طریق این بندر را داشت بلکه حتی در قالب یک طرح بلندپروازانه‌تر آن را نقطه کلیدی اتصال به اروپا می‌دید.
کم‌کاری ایران در انعقاد یک توافق 10 ساله با هند و همچنین اختلاف بین دو کشور بر سر تعیین یک حَکَم بین‌المللی باعث شد که هندی‌ها عطای این بندر را به لقای‌اش ببخشند هرچند که هند در این بازه توافق کوتاه‌مدت چندین میلیون دلار در این بندر سرمایه‌گذاری کرد. اما با گذشت زمان هندوستان وارد یک توافق گسترده‌تر جدید شد؛ توافقی که ریشه آن به اختلافات استراتژیک آمریکا و چین باز می‌گردد.
آمریکا برای تقابل با چین و جلوگیری از نفوذ این کشور در منطقه غرب آسیا و خاورمیانه ابتکار جدیدی را به خرج داد که ریشه آن به حدود دو سال پیش و در مجمعی به نام I2U2 که شامل آمریکا، امارات، هند و اسرائیل بود باز می‌گردد. این مجمع اواخر سال 2021 تأسیس شد و هدف آن بحث در مورد پروژه‌های زیرساختی استراتژیک در خاورمیانه است.
پروژه اتصال هند به خلیج فارس
حدود بیش از سه ماه پیش بود که وبسایت «آکسیوس» در گزارشی اعلام کرد که عربستان سعودی، امارات، ایالات متحده و هند قصد دارند درباره یک پروژه زیرساختی مذاکره کنند تا از طریق شبکه خط آهن و خطوط کشتیرانی کشورهای عربی حوزه خلیج فارس را به هند متصل کند. در واقع طبق گفته منابع مرتبط با این وبسایت، مشاوران امنیت ملی این چهار کشور در عربستان سعودی درباره این پروژه مذاکره کرده‌اند و این اتفاق همان زمانی افتاده که جیک سالیوان مشاور امنیت ملی کاخ سفید به عربستان سعودی سفر کرد. این پروژه در واقع تلاش آمریکا برای باز کردن بیشتر جای پای هند در خلیج فارس است و به نوعی در تقابل با پروژه جاده ابریشم چین در غرب آسیا به شمار می‌رود.
برخی از کارشناسان ارزیابی می‌کنند که از دید آمریکا هند بازیگر مناسب و البته جاه‌طلبی برای مقابله با نفوذ چین به شمار می‌رود به ویژه اینکه این کشور روابط دیپلماتیک مستمری با ایالات متحده آمریکا دارد. از طرف دیگر هندی‌ها با عربستان سعودی و امارات نیز روابط اقتصادی گسترده‌ای به ویژه در بخش انرژی دارند. همچنینن هند یکی از بزرگترین صادرکنندگان نیروی کار و کالاهای مصرفی به غرب آسیا به شمار می‌رود. طبق آخرین آمارها میزان صادرات هند به امارات در یک سال اخیر در مرز 40 میلیارد دلار قرار دارد که نسبت به مدت مشابه سال گذشته افزایش بیش از 10 درصدی را تجربه کرده است.
فوریه سال گذشته، امارات متحده عربی یک توافق مشارکت استراتژیک با هند امضا کرد که راه را برای عصر جدیدی از همکاری‌ها هموار می‌کند و دسترسی متقابل به بازارها و فرصت‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری را افزایش می‌دهد. به گفته امارات، این توافق راه را برای افزایش تجارت غیرنفتی به بیش از 100 میلیارد دلار در مدت پنج سال هموار می‌کند. هند پس از چین دومین شریک تجاری امارات متحده عربی است که 9 درصد از حجم تجارت خارجی امارات و 13 درصد از حجم صادرات غیرنفتی این کشور را به خود اختصاص داده است.
چندی پیش امارات از طرحی آینده نگرانه برای اتصال سریع خلیج فارس به هند از طریق یک خط قطار سریع السیر زیردریایی رونمایی کرد که امارت فجیره را که مشرف به خلیج عمان و در نتیجه اقیانوس هند است مستقیماً به بمبئی، بزرگترین شهر هند، متصل می کند.
علاوه بر امارات، عربستان نیز در حال افزایش سطح مراودات خود با هند است. سال گذشته، DP World، یکی از بزرگترین اپراتورهای بندری جهان و سازمان بنادر عربستان توافق نامه‌ای را برای ساخت یک بخش لجستیک جدید در بندر اسلامی جده با سرمایه‌گذاری کل بیش از 133 میلیون دلار امضا کردند. این بخش جدید بندر بزرگ عربستان را به بنادر ترکیه، شبه قاره هند، آفریقا و خاورمیانه متصل می‌کند و بنادر هندی کراچی و موندرا نیز در این طرح گنجانده شده اند. نکته دیگر اینکه در صورت عادی‌سازی روابط دیپلماتیک و سیاسی عربستان و اسرائیل؛ اسرائیل نیز به طرح ملحق خواهد شد به ویژه اینکه بندر حیفا نقش مهمی در اتصال هند به اروپا ایفا خواهد کرد.
بنابراین در فاز اول پروژه اتصال بندر مومبای به بندر جبل علی دبی و سپس عربستان سعودی در دستور کار قرار گرفته است، اما قضیه به همین جا ختم نمی‌شود بلکه هند سودای اروپا را در سر دارد.
بندر پیرائوس جایگزین بندر چابهار
هند اما صرفا به اتصال به خلیج فارس و غرب آسیا اکتفا نمی‌کند بلکه برنامه حضور گسترده در اروپا را دنبال می‌کند. وقتی هند از ارتقا و گسترش چابهار به عنوان نقطه‌ای کلیدی و در قالب کریدور جنوب – شمال برای اتصال به اروپا دست کشید بندر حیفا را به صورت مشترک در اختیار گرفت؛ مسیری که البته اگرچه برای هندی‌ها چند برابر طولانی‌تر از مسیر چابهار برای دسترسی به اروپاست اما به نظر می‌رسد کم دردسرتر است.
بندر حیفا برای اتصال به اروپا باید از طریق کشتیرانی به بندر پیرائوس یونان متصل شود و البته یکی از اهداف سفر «نارندرا مودی» نخست‌وزیر هند به یونان بعد از شرکت در اجلاس بریکس همین مسئله بوده است. روزنامه «تریبیون ایندیا» هند چندی پیش در گزارشی از سفر نخست‌وزیر هند به آتن بعد از شرکت در اجلاس بریکس خبر داد. طبق گزارش این روزنامه هدف سفر «مودی» به این کشور بحث و بررسی امکان جایگزین کردن بندر «پیرائوس» به جای «بندر چابهار» برای ارسال کالا به اروپا خواهد بود.
این سفر اگرچه به دعوت «کیریاکوس میتسوتاکیس» نخست‌وزیر یونان انجام شده اما در واقع اولین سفر عالی‌ترین مقام هند به یونان در 40 سال گذشته به شمار می‌رود که اهمیت این موضوع را برای هند نشان می‌دهد. بنابراین بر اساس آنچه کارشناسان هندی می‌گویند و آنچه این روزنامه انگلیسی‌زبان هندی نیز مورد بررسی قرار داده «بندر پیرائوس» می‌تواند جایگزینی برای «بندر چابهار» ایران در راستای دسترسی هند به بازار اروپا باشد.
اگر قبلا مسیر اتصال هند به اروپا از طریق بندر چابهار و سپس آسیای میانه و قفقاز و در نهایت اروپا مد نظر بود اکنون اما این مسیر تغییر کلیدی پیدا کرده و بندری به نام «چابهار» در مسیر قرار ندارد. در حال حاضر طبق طرح قرار است بندر مومبای از طریق خط کشتیرانی به بندر جبل‌علی دبی سپس با راه‌آهن به شهر کوچک «الغویفات» در نزدیکی دبی وصل شود. مسیر سپس به حرض و ریاض و از آنجا به الحدیثه در مرز اردن خواهد رسید. الحدیثه به بندر حیفا وصل خواهد شد و بندر حیفا نیز با خطوط کشتیرانی به بندر پیرائوس یونان متصل خواهد شد و از آنجا بازار بزرگ اروپا در دسترس هند قرار خواهد گرفت.
در حال حاضر البته با توجه به اینکه عادی‌سازی روابط بین عربستان سعودی و اسرائیل هنوز انجام نشده لذا اتصال بندر حیفا به الحدیثه ناممکن است اما دیر یا زود اسرائیل وارد این طرح خواهد شد. اگر اجرای این طرح عملی شود بندر چابهار عملا از رده خارج خواهد شد و دیگر برای هند ارزش استراتژیک نخواهد داشت. اگرچه باید به این نکته اشاره کرد که بندر چابهار همچنان برای هند از دو جهت اهمیت دارد اول برای دسترسی به بازار افغانستان و دور زدن پاکستان و دوم برای دسترسی به بازار آسیای میانه. اما دیگر جایی برای اتصال هند به اروپا نخواهد داشت و این موضوع قطعا از ارزش بندر چابهار خواهد کاست.
همچنین باید این موضوع را نیز در نظر گرفت که چابهار در واقع قرار بود رقیبی برای بندر گوادر پاکستان باشد که عملا در اختیار چین است اما تأخیر زیاد در توسعه چابهار نشان می‌دهد که هند احتمالا دیگر تمایلی برای وارد کردن سرمایه بزرگ به این بندر ندارد.
