سرویس تاریخ «انتخاب»؛ ۲-۱. خانه‌های قلعه: خانه‌های قلعه اتاق‌های متعددی دارد؛ بیش از شش، هفت و گاهی تا دوازده سیزده اتاق. کمتر خانه‌ای است که سه یا چهار اتاق داشته باشد.
شیوه‌ی ساختمان خانه‌ها قدیمی است و به چشم بسیار مانوس. همه‌ی خانه‌ها حیاطی دارند آجرفرش؛ آجرهای چهارگوش و حوضی وسط حیاط با فواره‌ای. گرداگرد حوض در سه ضلع حیاط و گاهی در چهار سمت، اتاق‌های دودری، سه‌دری و چهاردری. پنجره‌ها و درها بیشتر چوبی است به رنگ آبی یا سبز سیر و به قرینه. هر خانه زیرزمینی دارد و آشپزخانه‌ای و سرانجام باغچه‌ای و در باغچه‌ها بیشتر قلمه‌های شمشاد.
هر اتاق به یک روسپی تعلق دارد برای کار، و آن گروه زن‌هایی که شب‌ها را در قلعه به سر می‌برند، در همین اتاق‌ها می‌خوابند. گوشه‌ی اتاق تختی است و متناسب با درآمد زن و وضع کلی خانه، فرش یا گلیمی کف اتاق انداخته‌اند. در زیرزمین‌ها مستخدمین خانه جای دارند که کار آشپزی را نیز انجام می‌دهند و دربازکن‌ها. معمولا در رأس روسپیان قلعه، که جمعیت یک خانه را در قلعه تشکیل می‌دهند، سردسته‌ها قرار گرفته‌اند.
۳-۱. سازمان قلعه
وقتی که مشتری پای به درون خانه‌ای می‌گذارد، هنوز چند لحظه‌ای نگذشته زنی به استقبالش می‌آید که همان سردسته است. روسپیان خانه را که به اصطلاحِ قلعه «شاگرد» خوانده می‌شوند نشان می‌دهد و می‌خواهد که زودتر تکلیفش را روشن کند. اگر مرد، زنی را پسندید پس از توافق قیمت پول را می‌پردازد. سردسته ژتونی به او می‌دهد و به روسپی اشاره می‌کند که از مشتری پذیرایی کند و اتاق روسپی را به مرد نشان می‌دهد.
سردسته‌ها از سویی رابط بین مشتری و روسپی هستند و از سوی دیگر رتق و فتق امور خانه را به عهده دارند. [آن‌ها] افرادی هستند سال‌خورده و مجرب و گاهی سخت سرشناس که زن‌های قلعه بیشتر «مامان» صدای‌شان می‌کنند و بعضی مشتری‌های آشنا هم. کیسه‌ای چرمی، و این روزها بیشتر نایلونی، به کمر می‌بندند که پُر است از ژتون. سردسته‌ها تماما زنانی هستند که خود روزگاری روسپی بوده‌اند.
۱-۳-۱. سردسته‌ها
سردسته‌ها در این روزها، دیگر نفوذ و قدرت گذشته را ندارند و به‌خصوص برچیده شدن بساط باج‌گیران و سردی بازار واسطه‌ها و نظارت دقیق پلیس لطمه‌ی شدیدی به نفوذ آن‌ها زده است. اکنون در قلعه سردسته‌ها، بر حسب وظیفه‌ای که انجام می‌دهند بر سه نوع تقسیم می‌شوند: ۱- خانم رئیس‌ها، ۲- مامان‌ها، ۳- دشت‌گیرها.
۲-۳-۱. واسطه‌ها
پشت شبکه‌های آهنی درِ قلعه، اوایل خیابان حاج عبدالمحمود پاتوق واسطه‌هاست. تقریبا همه مرد هستند. اینان پس از راهنمایی مشتری انعامی از او می‌گیرند که مبلغ آن تناسبی دارد با همت مرد و اصرار واسطه. و گاهی نیز درصدی از خانم رئیس، البته به حساب روسپی.
۳-۳-۱. دربازکن‌ها
تعداد دربازکن‌ها بیشتر از پااندازهاست. به تقریب برای هر خانه‌ی بزرگ یک نفر، و بر خلاف پااندازی، دربازکنی حرفه‌ایست رسمی در قلعه. در روزگار گذشته دربازکن‌ها قربی داشتند و منزلتی، و بیشتر از طایفه‌ی قداره‌بندها بودند و کار اصلی آن‌ها برقراری نظم و آرامش خانه‌ها بوده است ولی این روزها دیگر نه‌تنها منزلت سابق را ندارند، بلکه سخت از پا افتاده و ذلیل شده‌اند. چه پلیس به خوبی نظم و آرامش را در قلعه برقرار کرده است و مجالی برای فعالیت این گروه باقی نگذاشته است.
دربازکن‌ها پادوی سردسته‌ها هستند و اگر خانه مستخدم نداشته باشد، فرمان سردسته‌ها را نیز می‌برند. گاهی کار آشپزی هم به عهده‌ی دربان‌هاست. البته بعضی خانه‌ها که رونقی دارند آشپزی دارند و پادویی، وگرنه این خدمات را دربان باید انجام دهد.
بامداد به کار مشغول می‌شوند، زودتر از سایر کارکنان قلعه. اتاق‌ها را جارو می‌کنند، برای روسپیای که شب در قلعه خوابیده‌اند صبحانه تهیه می‌کنند، ناهار می‌پزند و عصرها هم دربانی تا ساعاتی از نیمه‌شب گذشته. اگر خانمی شب خواب داشته باشد، سرتاسر شب را بیدار می‌مانند و کشیک می‌دهند. و درآمد آن‌ها مجموع انعام‌هایی است که بعضی مشتریان خانه می‌دهند: از ۲ ریال تا ۵ ریال و شش ریال و دو سه تومانی که گاهی خانم رئیس می‌دهد.
منبع: خواندنیها، به تاریخ سه‌شنبه ۱۲ بهمن ۱۳۵۰، صص ۱۹ و ۲۰.
نشانی این خانه‌ها را معمولا مردان واسطه و خیابان‌گرد می‌دانند که معمولا پاتوق آن‌ها در خیابان اسلامبول، حدود چهارراه فردوسی، خیابان منوچهری و مقابل سفارت کبرای انگلیس، چهارراه امیراکرم، شاهرضا [جمهوری کنونی] اول لاله‌زارنو و خیابان رامسر است... مردان جوان و میان‌سال که در این نقاط به انتظار می‌ایستند، واسطه‌ها خود به ایشان مراجعه می‌کنند و خویش را معرفی می‌نمایند...
