مادام دیولافوا۱، سیاح فرانسوی، در بخشی از سفرنامه خود به ایران، جزئیات تهران عهد ناصری را توصیف کرده است.
به گزارش «انتخاب»؛ وی نوشته است:
... به دروازه تهران رسیدیم که در بالای آن کاشی‌های نقاشی‌شده با رنگ‌های جلف و زننده جنگ‌های رستم و زال را با دیوان شاخ و دم‌دار نمایش می‌دادند. راستی چنین دروازه‌ای برای پایتختی مانند تهران که چند سالی است جمعیت آن رو به افزایش گذارده و اهمیتی پیدا کرده است شایسته نیست.
به هر حال داخل دروازه شده از مقابل گمرکچیان عبور کردیم و راه محله اروپاییان را در پیش گرفتیم. اکنون ناچاریم که از بازارهای طولانی عبور کنیم که عرض آن‌ها بیش از چهار متر نیست و در میان آن‌ها هم جا به جا چاله‌هایی است که به قنات‌های آب مشروب اتصال دارند. گداها و اطفال در روی خرمن‌های زباله و کثافات هیاهویی راه انداخته‌اند و الاغ‌ها با بارهای علف سبز راه رفت و آمد عابرین را مسدود کرده‌اند و با اسبان و چرخ‌های درشکه‌ها تماس پیدا کرده و به یکدیگر تنه می‌زنند و گاهی هم الاغ‌ها با بار به زمین می‌خورند و صاحبان کلمات ناشایست به زبان می‌آورند. سگ‌ها در زیر پای حیوانات پایمال می‌شوند و صدای گوش‌خراش آن‌ها بلند می‌شود. صاحبان چهارپایان تنه‌زننده و تنه‌خورده با هم گلاویز شده دشنام‌های رکیکی رد و بدل می‌کنند و با مشت به سر و کله هم می‌کوبند. خلاصه هنگامه غریبی برپا شده بود که به وصف درنمی‌آید.
وقتی که درشکه‌های اعیان یا نمایندگان دیپلوماسی از بازار تنگ می‌خواهند عبور کنند راه برای سواران و پیادگان خطرناک می‌شود. درشکه‌چی به واسطه چاه و چاله نمی‌تواند به خط مستقیم برود به علاوه مرسوم است که درشکه همیشه باید چهارنعل حرکت کند و اگر آهسته برود و به مانعی برخورد موجب سرافکندگی درشکه‌نشین است. اگر احیانا اشخاص بی‌دست و پایی پایمال و زخمی شوند باید فقط خود را به خدا بسپارند. در اینجا پلیسی برای برقراری نظم پیدا نمی‌شود. شاگردان داروغه و فراشان کلانتر کارهای واجب‌تری دارند و باید در فکر عایدات روزانه باشند.
منبع: سفرنامه مادام دیولافوا، ترجمه همایون فره‌وشی، تهران: دنیای کتاب، چاپ اول، ۱۳۹۰، ص ۱۸۵.
۱. مادام ژان دیولافوا، همسر مارسل اوگوست دیولافوا (مهندس راه و ساختمان و باستان‌شناس فرانسوی) بود که به همراه همسرش از سوی دولت فرانسه برای انجام کاوش‌های باستان‌شناسی سه بار به ایران سفر کردند. مادام دیولافوا مطالعات و مشاهدات اجتماعی و یافته‌های باستان‌شناسی همسرش را به صورت یادداشت‌های روزانه جمع‌آوری کرد. این یادداشت‌ها تحت عنوان «سفرنامه مادام دیولافوا» در ایران منتشر شده است.
اوژن فلاندن، معمار، سیاستمدار و خاورشناس فرانسوی در بخشی از سفرنامه خود به ایران، جزئیات تهرانِ عصر محمدشاه قاجار را توصیف کرده است.
