با توجه به اینکه سهم آب‌های زیر زمینی در استان البرز ۸۵ درصد است، به دلیل حفر چاه‌های غیر مجاز و وجود چاه‌های فراوان مجاز، دشت‌های اطراف این استان با مخاطرات ناشی از فرونشیست زمین مواجه هستند، به گونه‌ای که به گفته محققان کشور هم‌اکنون سه خط موازی انتقال نیرو و خط توزیع ۲۰ کیلوولتی در بخشی از دشت اشتهارد مورد تهدید قرار گرفته است.
دکتر علی بیت‌اللهی، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی و دبیر کارگروه مخاطرات زلزله، لغزش لایه‌های زمین، ابنیه، ساختمان و شهرسازی در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به کاهش سالانه ۶۰ میلیون مترمکعبی از منابع آب‌های زیرزمینی در استان البرز، افزود: با توجه به محدودیت منابع آب‌های سطحی نظیر رودخانه‌ها و سدها، آب‌های زیر زمینی عمده‌ترین منابع آبی استان البرز را تشکیل می‌دهند، به گونه‌ای که آب‌های زیر زمینی سهم حدود ۸۵ درصدی را شامل می‌شود و در چنین شرایطی وجود حدود ۱۵ هزار حلقه چاه غیرمجاز در گستره استان البرز فشار مصرفی بالایی را به منابع بسیار محدود آب‌های زیرزمینی استان البرز وارد می‌کند.
وی برداشت‌های غیر مجاز از چاه‌های مجاز را از دیگر بحران‌های استان البرز نام برد و خاطر نشان کرد: عدم کنترل جدی بر میزان استحصال آب‌های زیر سطحیدر مورد چاه‌های مجاز و از طرف دیگر وجود چاه‌های غیرمجاز فراوان در استان کم وسعتی مانند البرز با منابع آبی محدود، ارمغان نامیمونی به نام "فرونشست زمین" را بر پهنه‌های دشتی این خطه تحمیل کرده است. این امر را در دشت‌های استان به‌ویژه در "هشتگرد"، "تهران"، "کرج" و "اشتهارد" می‌توان به طور مستقیم مشاهده کرد.
بیت‌اللهی ادامه داد: در کنار ضربات نابهنجار زیست محیطی که در اثر مدیریت اشتباه ایجاد شده است و عدم توجه به رعایت مصرف آب که بی رحمانه موجب زیان اجتماعی و زیست محیطی در سطح کلان شده است، کمبود نزولات جوی و تغییرات اقلیمی نیز عامل مهم دیگر تشدیدکننده بحران منابع آب و فرونشست زمین شده است.
ادامه فرونشست‌ها در دشت‌های تهران و اشتهارد
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با تاکید بر اینکه در حال حاضر دشت "اشتهارد" نظیر جنوب تهران و منطقه ورامین در حال فرونشست هستند، یادآور شد: بر اساس برآوردها سالانه حدود یک متر سطح آب زیرزمینی در دشت اشتهارد پائین می‌رود که اگر یک متر کاهش ضخامت آب در آبخوان‌ها را در وسعت دشت منحصر بفرد اشتهارد ضرب کنیم، حجم آب کاهشی سالانه در این دشت، عدد شگفت‌انگیز و تاسف‌آوری خواهد شد که جا دارد به صورت جدی و اورژانسی در مورد آن فکری شود.
وی با بیان اینکه در چنین شرایطی هرگونه حفاری و استفاده از منابع آب زیر زمینی امری بحران‌زا باید تلقی شود، اظهار کرد: فرونشست زمین در دشت اشتهارد، خود، عامل ویرانگری زیست محیطی و اقتصاد کشاورزی دیگری است؛ چراکه در اثر افت سطح آب زیر زمینی و فشار وزنی لایه‌های فوقانی، لایه‌هایی که قبلا آب داشتند، به هم فشرده شده و در سطح زمین فرونشست ایجاد شده و در لایه‌های آبرفتی تحت الارضی که اینک دیگر آبی در فضای بین دانه‌بندی آنها نیست، خلل و فرج مسدود شده و دیگر پتانسیل جذب و ذخیره آب را از دست می‌دهد.
وی اضافه کرد: به دلیل از بین رفتن نفوذپذیری لایه‌های فوقانی، جاری شدن آب نزولات جوی در سطح زمین، رخداد سیلاب‌ها و شسته شدن و حمل پوشش مغذی و خاک کشاورزی را در پی خواهد داشت و در نهایت کشاورزی منطقه از بین می‌رود و دشت را به بیابان تبدیل خواهد کرد.
به گفته این محقق، اگر در نظر گرفته شود حدود ۷۵ درصد از مصرف آب کشاورزی در گستره دشت‌های البرز و اشتهارد از طریق منابع زیرزمینی تامین شود، می‌توان به عمق مشکلاتی که در صورت ادامه روند کنونی در پیش خواهیم داشت، پی برد.
بیت‌اللهی با بیان اینکه در اثر افت سطح آب و کاهش منابع، علاوه بر فرونشست زمین، کیفیت آب‌های زیرزمینی نیز افت شدیدی پیدا می‌کنند، گفت: آب‌های زیر زمینی در عمق با توجه به میزان املاح خود از سطح به عمق در حالت تعادلی قرار دارند، به این صورت که آب با کیفیت مطلوب در عمق‌های کم و نزدیک به سطح زمین و آب‌های با میزان شوری زیاد به دلیل وزن مخصوص بالاتر در عمق‌های تحتانی قرار دارند.
تبعات دسترسی به طبقات پایین‌تر آب‌های زیر زمینی
وی اضافه کرد: با افت سطح آب، استحصال آب‌های زیر زمینی از آب‌های شور و با املاح زیاد خواهد بود که این امر بحران‌های کشاورزی و زیست محیطی بزرگی بر گستره دشتی وارد خواهد کرد، به گونه‌ای که هم‌اکنون آب‌های زیرزمینی منطقه از نظر شرب در ردیف آب‌های فاقد کیفیت و نامطبوع هستند و به دلیل میزان شوری، برای کشاورزی مناسب نیست.
دبیر کارگروه مخاطرات زلزله، لغزش لایه‌های زمین، ابنیه، ساختمان و شهرسازی با بیان اینکه دشت اشتهارد در نیمه شمالی حوضه آبریز دریاچه نمک قرار دارد و مساحت کلی آن بالغ بر ۵۰۰ کیلومتر مربع است، اظهار کرد: حداقل ارتفاع این دشت حدود ۱۰۸۰ و حداکثر ۲۰۸۰ متر از سطح دریا است. عمده مرکز جمعیتی این محدوده نیز در شهر اشتهارد است که البته مجموعه اشتهارد صنعتی را نیز باید در این خصوص در نظر گرفت.
وی همچنین جهت غالب جریان آب زیرزمینی در این منطقه را از جنوب به شمال دشت اشتهار دانست و ادامه داد: البته در بعضی از نقاط به دلیل بالا بودن سنگ کف، وجود لنزهای نفوذناپذیر و عوامل دیگری به نظر می‌رسد تغییر جهتی در حرکت آب زیر زمینی در این منطقه ایجاد شده است.
مدیر کارگروه ملی زلزله، کاهش آثار زیان‌بار زیست محیطی و اقتصادی و اجتماعی افت سطح آب زیر زمینی و فرونشست زمین را مستلزم توجه بسیار جدی دانست و یادآور شد: از این رو انتظار می‌رود مسؤولین به‌ویژه مسؤولین وزارتخانه‌های نیرو و جهاد کشاورزی و سازمان محیط زیست به طور جدی به این موضوع ورود کنند.
وی تاکید کرد: منظور از ورود جدی، نه فعالیت‌های آهسته و مماشات‌گونه کنونی، بلکه ارائه برنامه عملیاتی زمان‌دار کوتاه مدت و معین برای مسدود کردن چاه‌های غیر مجاز، کنترل مضاعف بهره‌برداری غیر مجاز از چاه‌های مجاز، بازنگری در میزان استحصال آب توسط چاه‌های آب، رواج شیوه‌های آبیاری مدرن با کمک به کشاورزان و سیاست‌های تشویقی در این کار، اعمال مدیریت قوی و کارآمد در کاشت محصولات کشاورزی با مصرف بالای آب و اقدام عاجل در زمینه آبخیزداری است.
ایجاد شکاف‌های وسیع‌تر در حوالی آزادراه‌ها و راه‌آهن
بیت‌اللهی با اشاره به اثرات فرونشست در استان البرز یادآور شد: فرونشست زمین در اثر افت سطح آب در دشت اشتهارد نظیر دشت ورامین و مناطق جنوبی ورامین در جوار روستای "معین‌آباد"، "مسیر راه آهن تهران- مشهد" در حوالی ایستگاه "ابردژ"، طرفین آزاد راه "قم- گرمسار" موجب ایجاد شکاف‌های وسیعی در سطح زمین شده است.
به گفته وی این امر، امکان نفوذ آب‌های ناشی از نزولات جوی به داخل شکاف‌ها و افزایش سطح مقطع شکاف‌های زیر سطحی را فراهم خواهد کرد و در پی آن فروریزش‌های ناگهانی و عمده دیگری را در سطح زمین شاهد خواهیم بود.
این محقق حوزه مخاطرات طبیعی یادآور شد: چنین رخدادهایی، باعث خسارت‌های زیادی بر زیر ساخت‌ها، مانند خطوط انتقال نفت، گاز، آب و برق خواهد شد. خطری که هم اکنون سه خط موازی انتقال نیرو و خط توزیع ۲۰ کیلوولتی را در بخشی از دشت اشتهارد تهدید می‌کند و لازم است مسؤولین شرکت برق منطقه‌ای و توزیع برق به آن توجه ویژه داشته باشند.
