آلودگی شدید هوا در 34 شهر کشور و وضعیت ناسالم آن برای گروه‌های حساس در 20 شهر و برای تمامی افراد در 11 شهر، سلامت مردم را به خطر انداخته است. شهرهای اصفهان و اهواز با بحران آلودگی دست و پنجه نرم می‌کنند و هشدارها همچنان نادیده گرفته می‌شود.
گزارشی که ساعت 11 ظهر یکشنبه 6 آبان 1403 در «سامانه پایش کیفی هوای کشور» منتشر شد، نشان می‌داد که در 34 شهر در استان‌های اصفهان، تهران، خراسان رضوی، خوزستان، سیستان و بلوچستان، کردستان، قزوین، کرمان، همدان و یزد، کیفیت هوا سالم نیست. طبق این گزارش، در 20 شهر کشور کیفیت هوا برای گروه‌های حساس (زنان باردار، سالمندان، کودکان، مبتلایان بیماری‌های زمینه‌ای) و در 11 شهر برای تمام گروه‌ها ناسالم بود، در یک شهر کیفیت هوا به وضع بسیار ناسالم و در دو شهر به وضع خطرناک رسیده بود.
طبق استانداردهای جهانی تعیین شده برای سنجش میزان آلودگی هوای یک شهر یا منطقه، شاخص 101 تا 150 به معنای هوای ناسالم برای گروه‌های حساس، بین 151 تا 200 به معنای هوای ناسالم برای تمام افراد، از 201 تا 300 به معنای هوای بسیار ناسالم و از 301 تا 500 به معنای وضعیت خطرناک است. طبق اعداد درج شده در گزارش سامانه پایش کیفی هوای کشور، ظهر روز یکشنبه 6 آبان 1403 کیفیت هوا در شهرهای خمینی‌شهر، سجزی، مبارکه، اصفهان، باقرشهر، هویزه، قروه، راور، جیرفت، رودبار و مهریز، برای تمام گروه‌ها ناسالم بود، هوای شهرهای حمیدیه با شاخص 485 و زاهدان با شاخص 500 در وضع خطرناک بود و کیفیت هوای ایرانشهر هم با شاخص 255 به وضع بسیار ناسالم رسیده بود.
این گزارش همچنین نشان می‌داد که در 25 شهر، غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون باعث آلایندگی هوا شده اما در شهرهای حمیدیه، زاهدان، ایرانشهر و قروه، شدت غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از 10 میکرون، باعث افت شدید کیفیت هوا تا حد بسیار ناسالم و خطرناک شده بود. شهرهای رباط‌کریم، شهریار و رفسنجان هم به دلیل غلظت بالای دی اکسید نیتروژن هوای ناسالم برای گروه‌های حساس داشتند ولی در شهر کبودرآهنگ، دی‌اکسیدگوگرد موجب کاهش کیفیت هوا تا حد ناسالم برای گروه‌های حساس شده بود.
دی اکسید کربن CO2 مونوکسید کربن CO دی‌اکسید گوگرد SO2 دی اکسید نیتروژن NO2 ازن O3 و ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 یا 10 میکرون، مهم‌ترین آلاینده‌های هوا هستند که همگی بر اثر فعالیت‌های صنعتی و ماشینی تولید می‌شوند اما عناصر سنگین هم می‌توانند کیفیت هوا را کاهش دهند.
نتایج تحقیق محققان دانشگاه خوارزمی و دانشگاه تهران که زمستان سال‌های 1396 و 1397 با موضوع سنجش عناصر سنگین در هوای پایتخت انجام شد، غلظت بالای کادمیوم Cd کروم Cr مس Cu نیکل Ni و سرب Pb در هوای تهران را تایید کرد. در نتایج این تحقیق اعلام شد: «پایدار بودن هوا، وارونگی دما و استفاده بیشتر از وسایل گرمایشی در فصل زمستان، باعث افزایش غلظت عناصر سنگین در زمستان نسبت به بهار است.
به دلیل الگوی غربی باد، ذرات ریزگرد و غبار که حاوی فلزات سنگین است، از غرب تهران به نقاط شرقی‌تر پراکنده می‌شود. به دلیل الگوی توپوگرافی تهران و کم شدن سرعت باد در شرق، غلظت این عناصر در شرق بیشتر از غرب است.... در فصل زمستان، آلودگی ناشی از عناصر سنگین کادمیوم، مس و سرب به‌طور معنی‌داری بیشتر از فصل بهار است که از دلایل آن می‌توان به پایدارتر بودن هوا در زمستان و وارونگی هوا در این فصل و همچنین استفاده بیشتر از وسایل گرمایشی در فصل زمستان اشاره کرد چون استفاده بیشتر از وسایل گرمایشی، باعث افزایش عناصر سنگین می‌شود.
ترافیک دو ماه پایانی سال هم یکی دیگر از دلایل بالا بودن غلظت این عناصر سنگین است.... بیشترین غلظت کروم در نواحی مرکزی به سمت جنوب تهران است که یکی از دلایل آن، معادن شن و ماسه، فراوری شن و ماسه و کارخانه سیمان در غرب تهران است چون وزش باد در فصل زمستان و بهار، باعث انتقال غبار ریزشی حاوی فلزات سنگین از این مناطق به داخل تهران می‌شود .... تاثیرات زیان‌بار فلزات سنگین بر سلامتی انسان از جهات مختلف به اثبات رسیده و مواجهه با این دسته از آلاینده‌ها موجب مسمومیت‌های حاد و مزمن و بیماری‌های بسیاری از جمله اختلالات عصبی، فقر مواد غذایی، برهم خوردن تعادل هورمون‌ها، چاقی، سقط جنین، اختلالات تنفسی و قلبی، آسیب‌های کبدی و کلیوی، آلرژی و آسم، عفونت‌های ویروسی مزمن، کاهش آستانه تحمل بدن، ناباروری، کم خونی و خستگی، تضعیف سیستم ایمنی بدن، تخریب ژن‌ها، پیری زودرس، کاهش حافظه، پوکی استخوان، ریزش مو، بی‌خوابی، انواع سرطان و مرگ می‌شود.»
هفته‌هاست که کوه کرکس را نمی‌بینیم
علیرضا لطیفی؛ پزشک عمومی و شاغل در یکی از بیمارستان‌های شهر اصفهان است. لطیفی به «اعتماد» می‌گوید که صبح یکشنبه (6 آبان) و در زمانی که شاخص آلودگی هوا در شهر اصفهان، به دلیل غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون به عدد 162 و به وضعیت ناسالم برای تمام گروه‌ها رسیده بود، هوا به حدی آلوده بود که قله کوه کرکس دیده نمی‌شد.
«پدیده وارونگی دما، معمولا در روزهای بسیار سرد سال و در هوای ساکن ایجاد می‌شود اما در این سال‌ها، حجم آلاینده‌های هوای شهر اصفهان به اندازه‌ای زیاد بوده که وارونگی دما در اصفهان، حتی در این روزهای نیمه پاییز و پیش از زمستان هم به‌شدت معلوم است. صبح یکشنبه که به سمت بیمارستان می‌آمدم، هوای جنوب شهر تا حدودی پاک به نظر می‌رسید ولی شمال شهر، مثل همیشه پر از دود و غبار بود.
زمانی که هوای شهر اصفهان پاک و تمیز باشد، دید افقی به اندازه‌ای است که از جنوب شهر می‌توانید قله کوه کرکس را ببینید ولی متاسفانه در اغلب روزهای سال به دلیل شدت آلودگی هوای شهر، دید افقی به‌شدت محدود می‌شود که البته همین آلودگی هوا هم بر سلامت مردم تاثیر مخربی خواهد داشت.
در این روزهایی که آلودگی هوای اصفهان افزایش می‌یابد، حتما با افزایش مراجعات بیماران قلبی تنفسی و کودکان به مراکز درمانی مواجه خواهیم شد اما نکته مهم این است که حتی در زمانی که شاخص آلودگی هوای اصفهان از پایتخت هم بیشتر است، شهر تعطیل نمی‌شود و معلوم نیست تعطیل نشدن شهر با وجود شدت آلودگی هوا، متوجه مدیریت کلان کشور است یا از ضعف مدیریت استانی ناشی می‌شود که البته به هر دلیل که باشد نتیجه‌ای جز به خطر انداختن سلامت مردم شهر اصفهان نخواهد داشت.»
این پزشک عمومی در تحلیل آلودگی هوای استان اصفهان می‌گوید: «منابع آلاینده هوای استان اصفهان شامل نیروگاه شهید منتظری و پالایشگاه پتروشیمی و سایت صنعتی در شمال استان اصفهان و سمت غرب شاهین‌شهر است علاوه بر اینکه با استمرار مازوت‌سوزی صنایع هم مواجهیم. هر روز از سال که در محدوده کوه صفه در جنوب اصفهان، به شمال غرب اصفهان نگاه کنید، دود و غبار را به وضوح خواهید دید.
در غرب و جنوب غرب اصفهان که کانال باد به شرق اصفهان محسوب می‌شود هم، نیروگاه اسلام‌آباد در کنار شهر درچه و کارخانجات سیمان و معدن سرب در محدوده شهر ابریشم و سپاهان‌شهر فعال است علاوه بر اینکه در تمام روزهای سال هم دود قرمز رنگی که از دودکش کارخانه ذوب‌آهن برمی‌خیزد، در آسمان شهر اصفهان پخش می‌شود.
تمام این آلودگی‌ها باعث می‌شود که حتی اگر بارانی در شهر اصفهان می‌بارد، هوا به محدوده پاک و سالم نرسد. با وجود تلاش‌های بسیار زیاد نمایندگان استان برای کاهش آلودگی هوا، متاسفانه زور صنایع بر این تلاش‌ها می‌چربد و این تلاش‌ها هنوز به نتیجه نرسیده است. تاثیر آلایندگی‌های صنعتی، با خشکی زاینده‌رود مضاعف شده است؛ زاینده‌رودی که در گذشته‌های نه چندان دور، منبع طراوت و شادابی اصفهان بود، حالا به یکی از کانون‌های ریزگرد تبدیل شده و با هر وزش باد شدید، از بستر این رودخانه خشک گرد و غبار برمی‌خیزد. به مجموع اینها، تاثیر تردد وسایل نقلیه فرسوده و توقف توسعه خطوط مترو و توقف نوسازی خطوط اتوبوسرانی و کیفیت بنزین مصرفی خودروها را هم اضافه کنید تا نتیجه‌اش به این وضع برسد که امروز، تعداد روزهای با هوای پاک اصفهان، از تعداد انگشتان دو دست هم کمتر است.»
از گلوی ما خاک بیرون می‌آید
خالد بیابانی؛ فعال اجتماعی ساکن ایرانشهر است و برای «اعتماد» از کیفیت هوای روز 6 آبان تعریف می‌کند؛ هوایی که به دلیل غلظت 255 pm ذرات معلق با قطر کمتر از 10 میکرون، به وضع بسیار ناسالم رسید. «متاسفانه اوایل پاییز هر سال تا دی ماه، هر چند روز یک‌بار بادهایی از سمت کرمان به سمت بلوچستان و از جمله ایرانشهر و دلگان و جلگه می‌وزد که هم سوز سرد و هم ریزگردهای حوزه جازموریان، رهاورد این باد سرد است.
متاسفانه ریزگردی که به جنوب استان می‌رسد، غبار کامل است؛ غباری که از درز در و پنجره‌ها هم می‌گذرد و به داخل خانه‌ها نفوذ می‌کند. با این هوای غبارآلود، نه تنها مشکلات بیماران تنفسی چند برابر شده و در خانه حبس می‌شوند، کودکان و سالمندان هم در خانه‌ها زمینگیر می‌شوند و تنفس برای مردم عادی هم دشوار است. بیمارستان ایرانشهر هم امکانات زیادی برای کمک به بیماران تنفسی ندارد و تجهیزات جزیی بیمارستان مثل دستگاه‌های اکسیژن ساز و هواساز هم برای چنین وضعیتی جوابگو نیست.
علاوه بر ریزگردهایی که از حوزه جازموریان تا ایرانشهر و دلگان و جلگه و چابهار می‌رسد، مازوت‌سوزی نیروگاه بخار داخل ایرانشهر هم آلودگی هوا را چند برابر می‌کند به حدی که بوی نامطبوعی شبیه گازوییل سوخته در هوای شهر هست. آلودگی هوای ایرانشهر در سال‌های اخیر، تعداد بیماران ریوی را افزایش داده و مراجعات بیماران ریوی و تنفسی و قلبی عروقی به بیمارستان، تقریبا روزانه شده است. علاوه بر این، تعداد افرادی که سرفه‌های ممتد و سرفه‌های نزدیک به سرفه خونی دارند هم افزایش یافته است.»
بیابانی می‌گوید که در یک هفته اخیر، به دلیل شدت آلودگی هوا نتوانسته حتی لحظه‌ای بدون ماسک از خانه خارج شود اما با وجود تداوم آلودگی هوا، تا امروز هیچ یک از نهادهای شهرستان مثل فرمانداری یا مرکز بهداشت، هشدار و توصیه‌ای برای ساکنان ایرانشهر نداده‌اند و حتی هواشناسی استان هم هشداری درباره آلودگی این روزهای شهرستان نداشته است. با وجود آنکه طبق گزارش‌های روزانه سامانه پایش کیفی هوای کشور، هوای ایرانشهر از ابتدای این هفته در وضعیت بسیار ناسالم بوده اما بیابانی می‌گوید در این هفته، مدارس و ادارات دایر و فعال بوده‌اند و ستاد بحران استان هم هیچ تصمیم ویژه‌ای برای جنوب استان نداشته است.
«روز شنبه، شدت آلودگی هوا در حدی بود که خورشید را به شکل ماه می‌دیدیم و غباری زردرنگ تمام آسمان شهر را پر کرده بود. ما همین غبار زردرنگ را تنفس می‌کنیم. ظهر شنبه وقتی به خانه برگشتم و کمی آب خوردم، احساس کردم آب مزه خاک می‌دهد. وقتی کمی آب را غرغره کردم، آب خاکی رنگ بود. هنوز هم هوای شهر آلوده است و هنوز هم هوای شهر بوی گازوییل سوخته می‌دهد.»
افزایش تعداد روزهای آلوده ایرانشهر درحالی است که مردم بلوچستان در ماه‌های تیر و مرداد هم با وزش بادهای 120 روزه سیستان دست و پنجه نرم می‌کنند ولی این فعال اجتماعی به «اعتماد» می‌گوید که کیفیت آلودگی هوا در زمان وزش بادهای 120 روزه سیستان، بسیار متفاوت و حتی بهتر از وضعی است که در پاییز و زمستان گرفتارشان می‌کند.
«در ماه‌های تیر و مرداد، ما وزش باد را احساس می‌کنیم ولی در این چند سال که در ماه‌های پاییز و زمستان، باد سرد از حوزه کرمان به سمت ایرانشهر می‌آید، فقط سوز سرد و غبار نصیب‌مان می‌شود. این وضعیت، نتیجه خشکسالی‌های 20 ساله است. سال‌هاست که تالاب جازموریان در مرز کرمان و سیستان و بلوچستان خشک شده و با سدسازی‌هایی که انجام شد، دیگر چیزی از تالاب باقی نمانده اما از همان باقی مانده تالاب هم حقابه سیستان و بلوچستان را نمی‌دهند. در این 20 سال، هر سال وضع هوای ایرانشهر بدتر از سال قبل شده است.»
کارون دیگر رود نیست بلکه یک فاضلاب بزرگ است
سال‌هاست که شهر اهواز، پای ثابت گزارش‌های آلودگی هواست. گاهی شدت آلودگی در اهواز در حدی است که طبق تصاویر عکاسان، شهر در غباری زرد و سنگین محو می‌شود. پارسال و در روز ملی هوای پاک (29 دی) آلودگی هوا در اهواز به وضعیت خطرناک رسید و غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون در این شهر تا عدد 495 افزایش یافت. بهمن 1395 به دنبال وزش توفان گرد و غبار، شدت آلودگی هوای اهواز، بالاتر از توان سنجش دستگاه‌ها اعلام شد و برخی پروازها و مراسم نماز جمعه به دلیل گرد و غبار لغو شد و جاده‌های اطراف شهر که درگیر کاهش شدید شعاع دید شده بودند، مسدود شدند.
در 7 ماه اخیر از سال جاری هم وضعیت هوای اهواز هیچ تعریفی نداشته و ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 یا 10 میکرون در هوای شهر جاری بوده و هست و تعداد روزهایی که شاخص آلودگی از 100 کمتر و هوا در وضعیت سالم باشد حتی به اندازه روزهای یک ماه هم نیست. روز یکشنبه این هفته هم، هوای اهواز به دلیل غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون، شاخص 114 و وضعیت ناسالم برای گروه‌های حساس داشت.
پرستار یکی از بیمارستان‌های اهواز درباره کیفیت هوایی که مردم این شهر استان خوزستان نفس می‌کشند می‌گوید: «صبح‌ها که از خواب بیدار می‌شویم، سراسر شهر در غباری شبیه مه غلیظ یا دود فرو رفته و اگر در ساعات اولیه صبح و همزمان با آغاز فعالیت مدارس و ادارات به نقاطی از شهر بروید که ساختمان و سازه کمتری دارد، غلظت این غبار بسیار بیشتر است.
در این ساعات صبح، غلظت دود و غبار در کنار کارون به حدی زیاد است که پل‌ها را نمی‌توانیم ببینیم. اگر یک فرد غریبه و ناآشنا به اهواز بیاید، فکر می‌کند شهر در مه فرو رفته درحالی که این غبار است و مه نیست. تا ظهر و با تابش آفتاب، از غلظت این دود و غبار کم می‌شود اما حوالی عصر و غروب، باز غبار و دود برمی‌گردد.
غلظت این دود و غبار در حدی است که هر روز وقتی از خانه به خیابان می‌آییم، گلوی‌مان می‌سوزد و به سرفه می‌افتیم. بعضی‌مان تحمل بیشتری داریم اما کم‌تحمل‌ترها کارشان به بیمارستان می‌کشد. تا چند سال قبل، این شدت از آلودگی هوا را فقط در فصل زمستان داشتیم و آن‌هم فقط بعضی روزهای زمستان، غلظت آلودگی هوا زیاد بود ولی حالا تمام روزهای زمستان و همه تابستان‌ها هم هوای آلوده و دودزده نفس می‌کشیم اگرچه که شدت آلودگی هوا در فصل تابستان، از زمستان کمتر است. شدت آلودگی هوا در اهواز به حدی است که اگر باران در شهر ببارد، باران اسیدی و آلوده است.»
این پرستار، در توضیح دلیل آلودگی غلیظ و ماندگار در هوای اهوازی که رود کارون در دلش جاری است، به دلایل متعددی اشاره می‌کند؛ از فضای سبز ناچیزی که از کم‌آبی در حال خشکیدن است تا کارونی که دیگر آبی برای تلطیف آلودگی هوای شهر ندارد. «وسعت فضای سبز اهواز بسیار کم است. قرار بود کمربند سبز برای اهواز بکشند که اجرا نشد و فقط در نقاط کوچکی درختکاری شد که آن‌هم به خوبی نگهداری نشد و همین فضای سبز کمی هم که داریم، در حال خشکیدن و تخریب است.
از وقتی تالاب هور را خشک کردند هوای اهواز آلوده‌تر شد چون 70درصد هور در خاک عراق است. دجله و فرات هم از ترکیه سرچشمه می‌گیرد و تا عراق می‌رسد ولی ترکیه، حقابه دجله و فرات را به عراق نمی‌دهد و درعوض، روی سرچشمه‌ها سد می‌سازد. دولت خودمان هم مسیر جاری کارون را به سمت زاینده‌رود تغییر داده و حالا، هم کارون و هم کرخه، خشک شده‌اند.»این پرستار می‌گوید که قایقرانی در کارون، سال‌هاست که برای مردم خوزستان به یک خاطره تبدیل شده و سال‌هاست که کارون حتی به اندازه یک رود کوچک هم آب ندارد.
«کارون امروز یک باتلاق است. فاضلاب تمام بیمارستان‌های اهواز، در کارون تخلیه می‌شود و همه مردم اهواز می‌دانند که کارون، دیگر چیزی نیست جز یک فاضلاب بزرگ. وضعیت آلودگی هوای اهواز و تاثیری که بر سلامت مردم شهر دارد، سال به سال بدتر می‌شود. از ابتدای پاییز هر سال، بیمارستان‌های اهواز با ازدحام وحشتناکی مواجهند.
سال‌های قبل و وقتی هوای اهواز تا این حد آلوده نبود، مراجعات‌مان به بیماران ریوی و تنفسی مزمن و قلبی و آسم محدود می‌شد ولی در این چند سال اخیر، بعد از هر بارش باران، همه مردم شهر راهی بیمارستان‌ها می‌شوند، چون بارانی که بر سر اهواز می‌بارد، از سمت هور می‌آید و لبریز از خاک و آلودگی نفتی و اسیدی است.»
روزنامه اعتماد
