ببینید: پیدا و پنهان سفر خاص به عراق / چرا سفر پزشکیان به بغداد و اقلیم کردستان مهم بود؟

سید حمزه صالحی؛ سروسی سیاست «انتخاب»: سفر مسعود پزشکیان به عراق به‌عنوان نخستین سفر خارجی او در مقام ریاست‌جمهوری از اهمیت زیادی برخوردار است. عراق یک کشور دوست با پتانسیل بالای همکاری‌های اقتصادی و فرهنگی است که تحولات دو دهه اخیر منطقه روابط دو کشور را تا سطح  امنیتی و نظامی هم ارتقا داده است. این کشور جایگاه ویژه‌ای در سیاست خارجی ایران دارد و می‌توان گفت گسترش روابط با بغداد در راس اهداف ایران برای تقویت سیاست همسایگی قرار دارد؛ بنابراین انتخاب عراق به عنوان اولین مقصد سفرهای خارجی رئیس‌جمهور چندان جای سوال باقی نمی‌گذارد.

 

رئیس جمهور ایران در این سفر با مقامات عالیرتبه عراقی از جمله السودانی نخست‌وزیر و عبدالطیف رشید رئیس‌جمهور و افراد و شخصیت‌های دیگر مانند  گروههای شیعی عراق دیدار کرد. در این سفر مقامات ایران و عراق در حضور روسای دولت‌های دو کشور، ۱۴ سند همکاری در حوزه‌های اقتصادی، فرهنگی، آموزشی، اجتماعی، هنری، رسانه‌ای، فنی-مهندسی، بازرگانی، حمل و نقل، سیاسی، ورزشی، کشاورزی و زیارتی به امضا رساندند. با توجه به اینکه ایران در شرایط تحریم است و همین موضوع مشکلات زیادی در روابط اقتصادی دوکشور ایجاد کرده است، این امیدواری که یکی از نتایج این سفر حل مشکلات موجود در حوزه بازرگانی بین دو کشور باشد.

 

با این حال یکی از مهم‌ترین نمودهای سفر رئیس‌جمهور ایران به عراق در بازدید ایشان از بصره و اقلیم کردستان عراق رخ داد که برای نخستن بار بود انجام می‌شد. در جریان سفر به بصره که آخرین مرحله سفر به عراق بود آقای پزشکیان ضمن دیدار با نخبگان و عشایر بصره بر راه‌اندازی راه‌آهن شمچله- بصره و تعمیق روابط دو طرف تاکید کرد. اما رکن مهم این سفر را باید در دیدار آقای پزشکیان از اقلیم کردستان عراق جستجو کرد که علاوه بر اربیل از سلیمانیه هم بازدید کرد.

 

آقای پزشکیان در سفر به اربیل با نچیروان بارزانی رئیس اقلیم کردستان و مسرور بارزانی نخست وزیر و همچنین مسعود بارزانی رهبر پر نفوذ این منطقه دیدار کرد. سفر پزشکیان به اقلیم کردستان از آنجا که اولین رئیس جمهور ایران بود که از این منطقه دیدار می‌کرد در نوع خود تاریخی بود. دیداری که می‌تواند مکمل سفر ۱۶ اردیبهشت ۱۴۰۳ نچیروان بارزانی به تهران باشد. این سفر علاوه بر تعمیق روابط دو طرف می‌تواند در راستای کمک به اربیل و بغداد برای رفع اختلافات آنها در راستای حل مسئله نفت هم باشد. موضوعی که اقلیم کردستان امیدوار است بتواند از نفوذ تهران بر بغداد در این راستا استفاده کند. همچنین گفته می‌شود اقلیم کردستان خواستار تعامل یکسان ایران با همه احزاب کردستان عراق شده است. این بدان معنی است که اقلیم کردستان انتظار دارد ایران تا حدودی در حمایت قاطع خود از اتحادیه میهنی کردستان به عنوان‌ رقیب حزب دمکرات کردستان عراق تجدیدنظر کند.  این نگرانی‌های اصلی و قابل حدس حکومت اقلیم کردستان عراق است که گفته می‌شود در سفر مهم نچیروان بارزانی به تهران در اردیبهشت ۱۴۰۳ هم مورد بحث قرار گرفته است.

 

نکته مهم سفر پزشکیان به اقلیم کردستان این بود که علاوه بر اربیل از سلیمانیه هم دیدن کرد و در این سفر ضمن ادای احترام به مزار جلال طالبانی با بافل طالبانی رئیس اتحادیه میهنی کردستان عراق هم دیدار داشت. قابل ذکر است که ایران به طور سنتی بیشتر به اتحادیه میهنی کردستان عراق نزدیک است و بارزانی‌ها به خصوص در زمان ریاست مسعود بارزانی‌ گرایش زیادی به سمت آمریکا و حتی اسرائیل داشتند و در بین کشورهای همسایه هم روابط نزدیکی با ترکیه برقرار کرده بودند. همانطور که اردوغان در سفر اوایل اردیبهشت ۱۴۰۳به اقلیم کردستان، بر روی روابط نزدیک با بارزانی‌ها برای تکمیل و تسریع در راه‌اندازی پروژه مسیر توسعه، حساب ویژه‌ای باز کرده بود و همچنین توانست همکاری امنیتی مقامات اقلیم برای مقابله با پ‌ک‌ک را تا حدودی جلب کند.

 

از این منظر سفر پزشکیان به اربیل و سپس سلیمانیه به صورت نمادین نمایشی از قدرت نفوذ ایران در اقلیم کردستان عراق در برابر رقبای منطقه‌ای مانند ترکیه هم بود که سعی دارند نفوذ خود را در مناطقی که به طور سنتی حوزه نفوذ ایران محسوب می شوند گسترش دهند. 

 

این نکته را هم باید در نظر داشت که با روی کار آمدن نچیروان بارزانی تمایل اقلیم کرستان عراق برای نزدیکی به تهران بیشتر شده است. تغییر جهت کلی در زمینه نزدیکی اربیل به تهران در جریان سفر ۱۶ اردیبهشت ماه ۱۴۰۳ نمود عینی یافت؛ زیرا این سفر چند ماه بعد از حمله موشکی ایران به مقر موساد در اربیل انجام گرفت که عده‌ای پیش‌ببینی می‌کردند شاید باعث تیره شدن روابط دو طرف شود؛ اما به نظر می‌رسد بعد از حمله وعده صادق ایران به اسرائیل در اواخر فرودین 1403، مقامات اقلیم به این نتیجه رسیدند که باید به شکل کاملا جدی و صادقانه تعامل گسترده با ایران به عنوان همسایه‌ای قدرتمند و تاثیرگذار را در دستور کار قرار دهند.

 

می‌توان پیش‌بینی کرد این سفر برای هر دو طرف سودمند بوده است؛ زیرا به نظر می‌رود ایران برای بهبود روابط اقلیم کردستان با حکومت مرکزی عراق تلاش خود را انجام خواهد داد که احتمال به نتیجه رساندن آن را دارد. همچنین اگرچه انتظار نمی‌رود که ایران روابط خود را با اتحادیه میهنی کردستان کاهش دهد؛ اما با تقویت روابط با اربیل نگرانی احتمالی مقامات اقلیم در مورد حمایت ادعایی ایران از برخی‌ گروه‌ها در انتخابات این منطقه را مرتفع خواهد کرد.

 

از طرف دیگر ایران هم دستاوردهای امنیتی مهمی را کسب خواهد کرد که در راستای خواست مشروع ایران در کنترل مرزها و محدود کردن عناصر تجزیه‌طلبی است که با نفوذ به عمق خاک ایران مرتکب اعمال تروریستی می‌شوند. مطابق توافق امنیتی بین ایران و عراق در اسفند ۱۴۰۱ که در حال اجرایی شدن است. ایران به صراحت خواستار این شده که عراق و اقلیم کردستان این کشور باید مانع حملات عناصر تجزیه‌طلب از خاک عراق به داخل ایران شوند؛ وگرنه ایران حق خود را برای دفاع مشروع محفوظ می‌داند. همچنین ایران نگرانی شدید خود را از فعالیت‌های موساد در اربیل علیه ایران اعلام کرده است. به نظر می‌رسد در این سفر مقامات اقلیم تلاش کردند که در رابطه با فعالیت‌های موساد در این منطقه به ایران اطمینان خاطر دهند. همچنین آنها در حال جمع‌آوری پایگاه عناصر تجزیه حزب دموکرات کردستان ایران در مرز با ایران و انتقال آنها به مناطق محافظت شده هستند. مطابق گفته‌های محمدکاظم آل‌صادق سفیر ایران در عراق کرد‌های جدایی‌طلب مخیر شده‌اند که به اردوگاه‌های پناهندگی منتقل شده و عملیات تروریستی علیه ایران انجام ندهند. سفیر ایران در بغداد می‌گوید آنهایی که دستشان به خون آلوده نشده است اگر بخواهند می‌توانند به ایران بازگردند و بقیه هم اگر بخواهند به کشور دیگر مهاجرت کنند، ایران برای خروج از عراق به آنها خدمات کنسولی ارائه خواهد داد. به گفته سفیر ایران توافق امنیتی بین شورای امنیت ملی ایران و عراق، ۲ سال پیش انجام گرفت که مهم‌ترین مساله آن کنترل مرزها و دور ساختن کردهای جدایی‌طلب از مرزها و تبادل مجرمان و انهدام مقرهای آن‌ها بود که هم اکنون آن‌ها از مرزها دور شده‌اند.  همچنین گفته می‌شود خلع سلاح این گروه‌ها نیز جزو این بندها بوده است. به گفته آقای آل‌صادق در اربیل و سلیمانیه اردوگاه‌های پناهندگی برای عناصر تجزیه طلب وجود دارد که می‌توانند بدون ارتکاب اقدام تروریستی علیه ایران در آنجا زندگی کنند. گفتنی است در آستانه سفر پزشکیان به اقلیم کردستان اتحادیه میهنی کردستان یکی از عوامل تجزیه‌طلب حزب دمکرات کردستان ایران به نام بهزاد خسروی را به ایران تحویل داد. 

 

در مجموع سفر رئیس‌جمهور ایران به عراق و اقلیم کردستان و تکمیل روند اجرایی شدن توافق امنیتی اسفند 1401 بین دو کشور گویای این است که روابط ایران با عراق و اقلیم کردستان در آستانه ورود به یک مرحله جدید قرار گرفته است. نهایی شدن این توافق می‌تواند مهم‌ترین گام یک دهه اخیر در رفع نگرانی‌های ایران امنیتی ایران بعد از اخراج آخرین دسته از گروهک منافقین از پایگاه اشرف در سال 1392 باشد. چشم‌انداز پیش‌رو گویای این است که می‌توان انتظار داشت در صورت رفع تحریم‌های ایران فرصت‌های بیسار خوبی پیش‌روی دو کشور  برای توسعه روابط در همه زمینه‌ها قرار گیرد.