ماهان نصراللهی؛ سرویس سیاست انتخاب: تحریم ایران که شامل تحریم‌های نفتی و بانکی می‌شود باعث شده فروش نفت ایران با مشکلات زیادی روبرو شود. در تیرماه امسال آقای اوجی وزیر سابق نفت گفته بود که ایران به ۱۷ کشور صادرات نفت دارد؛ اما اگر چنین ادعایی هم درست باشد به احتمال قوی صادرات نفت ایران به آن کشور‌ها به جز چین بسیار اندک و ناچیر بوده است؛ زیرا داده‌ها نشان می‌دهد که چین اصلی‌ترین و مهم‌ترین مقصد صادراتی نفت ایران است. مطابق گزارش موسسه مرکز سیاست جهانی انرژی آمریکا، در سال ۲۰۲۳، چین روزانه ۱.۱ میلیون بشکه نفت خام از ایران وارد کرده که ۹۰ درصد از نفت صادراتی ایران و ۱۰ درصد از نفت واردات نفت چین را شامل می‌شود. این بزرگترین حجم سالانه نفت خام ایران است که چین تا کنون وارد کرده است.
البته باید در نظر گرفت که صادرات نفت ایران به صورت غیرمستقیم به چین انجام می‌شود. به طوری که گمرک چین از دسامبر ۲۰۲۰ تاکنون به جز دو محموله در دسامبر ۲۰۲۱ و ژانویه ۲۰۲۲، هیچ واردات مستقیمی از ایران ثبت نکرده است. تقریباً تمام نفت ایران که وارد چین می‌شود، منشأ آن مالزی یا سایر کشور‌های خاورمیانه است. این نفت توسط یک «ناوگان خاموش» از نفتکش‌های قدیمی حمل می‌شود که معمولاً هنگام بارگیری در بنادر ایران، فرستنده‌های خود را خاموش می‌کنند تا شناسایی نشوند. در واقع نفت ایران از طریق امارات و به خصوص مالزی از طریق انتقال کشتی به کشتی در آب‌های این کشور‌ها اتفاق می‌افتد، جایی که نفت خام ایران با نفت خام از نقاط دیگر ترکیب می‌شود، برچسب‌گذاری مجدد می‌شود و به چین تحویل می‌شود.
گفتنی است پالایشگاه‌های بزرگ دولتی سینوپک و پتروچاینا که زمانی مشتریان اصلی نفت ایران بودند و در میادین نفتی کشور سرمایه‌گذاری کرده بودند از اواخر سال ۲۰۱۹ و پس از پایان معافیت‌های تحریمی آمریکا خرید نفت از ایران را متوقف کردند و از آن زمان جریان ورودی نفت ایران به چین با کاهش شدیدی روبرو شد؛ اما در ادامه پالایشگاه‌های کوچک و مستقل چینی که به قوری معورف هستند و با سیستم مالی جهانی مبتنی بر دلار مواجه نیستند و همچنین نیازی به همکاری با شرکت‌های غربی در زمینه فناوری ندارند، به مشتریان نفت ایران تبدیل شدند که به مرور حجم صادرات نفت ایران به چین افزایش یافت. به گفته تاجران چینی، هم‌اکنون اکثر بیش از ۴۰ پالایشگاه مستقل چینی، نفت ایران را فرآوری می‌کنند و از آنجا که تخفیفی که چینی‌ها روی نفت سبک ایران دریافت می‌کنند حتی از تخفیف نفت روسیه هم بیشتر است، آن‌ها در وهله نخست متقاضی نفت ایران هستند. بر اساس محاسبات رویترز، چین با خرید بی‌سابقه نفت از کشور‌های تحریم‌شده از سوی غرب، یعنی روسیه، ایران و ونزوئلا، در سال جاری نزدیک به ۱۰ میلیارد دلار پس‌انداز کرده است که سود این کشور از نفت ایران بیش از ۴ میلیارد دلار بوده است.
طبق این گزارش، ایران هر بشکه نفت خام را با ۱۵ دلار تخفیف نسبت به نفت عمان به چین فروخته که باعث پس‌انداز ۴.۲۲ میلیارد دلاری چین شده است. این بدین معنا است که ایران بیشتر از سایر کشور‌های تحت تحریم به چین تخفیف داده است. البته گزارش‌های دیگر که تخفیف‌ها را محاسبه کرده‌اند، سطح تخفیف‌ها را بیشتر نشان می‌دهند. آمار‌های صندوق بین‌المللی پول می‌گوید ایران در سال ۲۰۲۳ روزانه یک میلیون و ۴۰۰ هزار بشکه نفت صادر کرده است. طبق این گزارش اگر هر بشکه نفت با تخفیف ۱۵ دلاری فروخته شود، با محاسبه صادرات ۱.۱ میلیون بشکه نفت ایران به چین، تهران در سال گذشته میلادی هفت میلیارد و ۶۶۵ میلیون دلار به پکن تخفیف داده است.
اخیرا هم مجید انصاری عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام و معاون فعلی رئیس جمهور در ۱۲ تیر ۱۴۰۳ گفته بود که جمهوری اسلامی برای فروش نفت تحت تحریم‌های بین‌المللی «روزانه ۲۶ میلیون دلار» به «خریدار انحصاری نفت» ایران تخفیف می‌دهد. انصاری در ویدئویی که توسط سایت جماران منتشر شد، می‌گوید: «ما پرسیدیم به چه قیمتی می‌فروشید؟ ۱۵ تا ۳۰ دلار در هر بشکه و میانگین ۲۰ دلار در هر بشکه تخفیف می‌دهند… یعنی روزانه ۲۶ میلیون دلار از پول مردم ایران».
گفتنی است در همان ایام مسعود دانشمند، فعال حوزه کشتیرانی، در تحلیل صحبت‌های مجید انصاری گفته بود: «.. ما هم‌اکنون نفت را به کشور چین می‌فروشیم و بین ۸ تا ۱۰ دلار بر روی هر بشکه تخفیف می‌دهیم، اما آن‌ها می‌گویند ما نفت شما را می‌خریم، ولی پول را به صورت یوآن نزد خودمان نگه می‌داریم که یا باید از ما جنس بخرید و یا اگر می‌خواهید پول خود را آزاد کنید و از کشور دیگر خرید کنید، حدود ۱۶ درصد هزینه جابه‌جایی ارز خواهد شد، که با تخفیفی که ما بر روی نفت به این کشور می‌دهیم حدود ۲۵ درصد زیان معامله ما با چینی‌هاست.» آقای دانشمند در تائید صحبت‌های انصاری گفته بود: «عددی که انصاری اعلام می‌کند یعنی دست‌کم سالی ۱۰ میلیارد دلار زیانی که به مردم ایران تحمیل می‌شود».
هرچند جواد اوجی، وزیر قبلی نفت ایران به این سخنان واکنش نشان داد و گفت که تخفیف‌ها در دولت سیزدهم کمتر از دولت قبلی بوده است؛ اما باید در نظر گرفت که تحریم فقط تخفیف در صادرات نیست، بلکه به معنی از دست رفتن فرصت‌های سرمایه‌گذاری است که کاهش تولید و فرسودگی تجهیزات صنایع نفت را هم به همراه دارد.
چند سال قبل و در ۳۰ بهمن ۱۴۰۰ سید حمید حسینی درباره ضرر روزانه ایران از تحریم‌های نفتی گفته بود: «ما یک ضرر روزانه‌ای داریم که به علت عدم فروش نفت است و بخشی هم هزینه‌هایی است که به دلیل تحریم بر ما تحمیل شده است. مجموع این دو، ضرر را مشخص می‌کند. ما یک گردش مالی ۱۰۰ میلیاردی در سال داریم که از طریق واردات و صادرات است و چیزی حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد هزینه اضافی بابت حمل و نقل، نقل و انتقال پول، تخفیف دادن به مشتری و سایرهزینه‌ها را پرداخت می‌کنیم؛ بنابراین ۱۰ تا ۱۵ میلیارد دلار به این شکل ضرر می‌کنیم».
البته هم اکنون متغیر‌های دیگری هم وجود دارد و آن اینکه در صورت پیروزی ترامپ به احتمال قوی سخت‌گیری علیه فروش نفت ایران بیشتر خواهد شد و ایران ممکن است مجبور شود نفت خود را با تخفیف بیشتری به فروش برساند. جو بایدن در اوایل سال ۱۴۰۳ علاوه بر قوانین تحریمی گذشته دو قانون یعنی «قانون کشتیرانی» و «قانون تحریم‌های انرژی ایران و چین در سال ۲۰۲۳» امضا کرد تا صادرات نفت ایران را هدف قرار دهد واگر رئیس جمهور بعدی در اجرای این قوانین سخت‌گیری کند چالش عمده‌ای برای فروش نفت ایران ایجاد خواهد شد.
قانون کشتیرانی، دولت ایالات متحده را ملزم می‌کند تا اپراتور‌های بندری، مالکان کشتی و پالایشگاه‌هایی را که در تجارت نفت ایران مشارکت دارند، تحریم کند. اهداف بالقوه این تحریم هم شامل بنادری است که کشتی‌های حامل نفت ایران را پهلو می‌دهند و هم کشتی‌ها و پالایشگاه‌هایی که نفت ایران را خریداری می‌کنند. قانون تحریم‌های انرژی ایران و چین هم تصریح می‌کند که هرگونه معامله‌ای که توسط یک موسسه مالی چینی شامل خرید نفت ایران باشد، قابل تحریم است. این موضوعاتی است که دولت پزشیکان در سناریو‌های آینده خود برای فروش نفت باید به آن‌ها توجه داشته باشد و خود را برای هرگونه سناریو از جمله پیروزی ترامپ و سخت‌گیری او بر ایران آماده کند. اما بدیهی است بهترین سناریو تلاش جدی و ملموس برای رفع تحریم‌ها خواهد بود که دولت جدید آن را در رقابت‌های انتخاباتی به مردم وعده داده بود.
