شاید تحمل محدودیت‌هایی که کرونا بر تعامل‌های اجتماعی تحمیل کرد، برای بیشتر افراد سنگین و ناراحت کننده باشد اما خللی که در آسیبی که می‌تواند به اجتماعی شدن کودکان سه تا ۶ ساله بزند بسیار جدی و طولانی مدت است؛ همان بچه‌هایی که دوره طلایی رشد اجتماعی خود را در میان فاصله‌ها می‌گذرانند.
یافته‌های علمی روشن کرده است که تجربه محیط متنوع و غنی‌تر از خانه، فرصت‌های بیشتری را برای یادگیری و رشد مهارت‌های اجتماعی در اختیار کودکان قرار می‌دهد و بازی، تعـاملات اجتمـاعی و یادگیری‌های غیر رسمی همه در اجتماعی شدن آنها موثر است.
همچنین روانشناسان معتقدند که برای تکامل اجتماعی زمان ویژه‌ای در زندگی فرد وجود دارد و در همین سنین رفتارهای اجتماعی در کودک شکل می‌گیرد تا پس از آن بتواند تعامل اجتماعی مناسبی برقرار کند.
اما آنچه امروز کرونا رقم زده، محدودیت‌های ارتباطی و فاصله‌های فیزیکی است که اگر چه به کنترل بیماری کمک شایانی کرده اما عرصه را بر رشد اجتماعی و عاطفی کودکان تنگ کرده است.
تعطیلی مهد کودک‌ها، کلاس‌های آموزشی و کاهش رفت و آمدهای دوستانه و فامیلی در ۲ سال اخیر سبب شده است تا دامنه ارتباطات کودک به دایره کوچک خانواده محدود شود و نتواند تعامل‌های اجتماعی را در سطح‌ها و شرایط متنوع تجربه و مهارت‌های اجتماعی خود را تقویت کنند، حال آنکه تاثیر این مهم بر موفقیت اجتماعی افراد در سال‌های بعد بر کسی پوشیده نیست.
امروز پس از گذشت ۲ سال عجیب در همزیستی با ویروس کرونا، بسیاری از والدین متوجه ضعف فرزندان خردسال خود در این زمینه شده، از آن گله‌مند هستند و به دنبال راهکاری برای جبران این کاستی می‌گردند.
ضعف ارتباطی کودکان در روزگار کاهش ارتباطات رودررو
سعیده علیپور مادر ماهانِ پنج ساله می‌گوید: احساس می‌کنم فرزندم "کم‌رو و خجالتی" شده است، او با اینکه پدر بزرگ، مادر بزرگ و خاله‌اش را خیلی دوست دارد اما حاضر نمی‌شود در مکالمه تلفنی با آنها صحبت کند.
او با یادآوری سه سالگی فرزندش می‌گوید: ماهان پیشتر با بچه‌های مجتمع در محوطه بازی می‌کرد اما حالا حتی وقتی او را به پارک می‌بریم اگر زمین و وسایل بازی کمی شلوغ باشد می‌خواهد که به خانه برگردیم و با دیگران همبازی نمی‌شود.
این مادر بوشهری ادامه می‌دهد: اگر شیوع بیماری کمتر و مهد کودک‌ها باز شوند، حداقل یک روز در هفته او را ثبت‌نام می‌کنم، شاید اینطور بهتر باشد.
ضعف در برقراری ارتباط و حضور موثر در مناسبات جمعی، امروز مساله شمار بالایی از کودکانی است که سن اجتماعی شدن خود را دور از همسالان و در جمع محدود خانواده گذرانده یا می‌گذرانند.
قرار گرفتن در محیط غنی لازمه رشد اجتماعی کودک
برای بررسی این مساله فراگیر و راهکارهای احتمالی آن با دکتر سوران رجبی روانشناس و عضو هیات علمی دانشگاه خلیج فارس به گفت‌وگو نشستیم.
رجبی تاکید می‌کند: ساختمان شخصیتی در دوره سنی خردسالی تا پیش از ۶ سالگی پی‌ریزی می‌شود و دوران حساس و طلایی زندگی افراد است، در صورتی که تعامل اجتماعی مناسب صورت نگیرد مغز رشد کافی را نخواهد داشت.
او ادامه می‌دهد: قرار گرفتن در محیطی غنی بسیار مهم و اثر گذار است تا جایی که از نظر " هِب" (نظریه‌پرداز روانشناسی) این نیاز باید در دایره نیازهای پایه و اساسی زندگی قرار گیرد چرا که مغز بدون آن رشد کافی نخواهد داشت و رشد اجتماعی از مهمترین آنها است.
استاد روانشناسی دانشگاه خلیج فارس معتقد است رشد اجتماعی کودک نیازمند قرار گرفتن در معرض محرک‌های اجتماعی و مهمتر از همه بازی با همسالان است.از نظر این روانشناس رشد اجتماعی کودک نیازمند قرار گرفتن در معرض محرک‌های اجتماعی و مهمتر از همه بازی با همسالان است و او مهارت‌هایی چون رعایت نوبت، مقررات اجتماعی، کار تیمی و رقابت را در همین قالب فرا می‌گیرد.
روبرو شدن با شکست و توانایی پذیرش و جبران آن از دیگر مهارت‌هایی است که به اعتقاد رجبی در خلال تعامل‌های اجتماعی کودک و همبازی شدن با همسالان کسب می‌شود.
او در ادامه توضیح می‌دهد: یادگیری بیانات چهره‌ای و به کارگیری و فهم زبان بدن از دیگر مهارت‌های زندگی اجتماعی است که تنها زمانی ملکه ذهن کودکان می‌شود که به طور مداوم با تجربه‌های روزمره آنها درآمیزد.
استاد دانشگاه خلیج فارس با اشاره به ماسکه شدن ظاهر چهره و محدود شدن به حالت چشم‌ها، معتقد است که این شرایط یادگیری بیانات چهره را در کودکان تحت تاثیر قرار داده است و هیجانات چهره که در شکل دهان نمود می‌یابد را باید از حالت چشم‌ها تفسیر کند.
البته او این را هم اضافه می‌کند که این شرایط ممکن است تقویت ارتباط چشمی کودکان خجالتی و اوتیسم را به دنبال داشته باشد.
به اعتقاد سوران رجبی اگر رشد اجتماعی کودکان در این سن به خوبی صورت نگیرد، تعاملات اجتماعی ضعیف را در بزرگسالی آنها به دنبال دارد، در صورت ادامه دار بودن این پروسه در آینده شاهد به هم خودن موازنه درون‌گر- برون‌گرا به نفع درون‌گراها هستیم، مساله‌ای که علاوه بر کرونا، حضور در فضای مجازی و کاهش ارتباطات فضای حقیقی نیز به آن دامن زده است.
چالش اجتماعی شدن کودکان در میان فاصله‌های کرونایی
چه باید کرد؟
کاهش دایره ارتباطات اجتماعی خانواده‌ها و بیشتر از همه کودکان، پیامد تلاش برای پیشگیری از کووید ۱۹ و کنترل پاندمی کرونا است که اگر چه اهمیت و ضرورت آن بدیهی است اما باید با اتخاذ راهکاری جبرانی اثرات مخرب این فاصله‌ها را به حداقل رساند.
رجبی پیشنهاد می‌کند: اگر در شرایط عادی هر والد یک ربع را به بازی به کودک خود اختصاص می‌داد، امروز او باید جای خالی همبازی را برای او پر کند تا در خلال بازی مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی آموخته شود؛ بنابراین در مجموع والدین باید دست‌کم یک ساعت را البته به صورت هر روزه به انجام بازیهای متنوع با فرزند خود بپردازند.
او بهره‌گیری کافی از ظرفیت تماس آنلاین تصویری با اطرافیان بویژه همسالان کودک را نیز پیشنهاد می‌کند و می‌گوید: در این شرایط ما باید از کوچکترین فرصت برای برقراری تعامل اجتماعی کودک استفاده کنیم.
استاد دانشگاه خلیج فارس اما در پایان با تاکید دوباره بر اهمیت برقراری ارتباط و تعامل اجتماعی برای کودکان و آثار بلند مدت آن بر زندگی فرد و جامعه، تاکید می‌کند: با این حال پیشنهادات مطرح شده کافی نیست و لازم است دست‌کم به صورت کنترل شده و محدود مجالی را برای تعامل رودروی کودکان با همسالانشان فراهم کرد چرا که راهکارهای بیان شده جای خالی این مهم را پر نمی‌کند.سوران رجبی پیشنهاد می‌کند: در شرایط حاضر، والدین روزانه دست‌کم یک ساعت با کودک خود همبازی شوند، از ظرفیت تماس تصویری آنلاین بیشترین بهره را ببرند و مجالی هرچند محدود و کنترل شده برای تعامل او با همسالانش فراهم کنند.
نگاهی به نقش و کارکرد کلاس‌های آموزشی و مهدکودک‌ها در رشد عاطفی و اجتماعی کودکان لزوم تلاش برای پر کردن جای خالی آن یا یافتن راهکاری جبرانی در روزهای کرونایی را به خوبی نشان می‌دهد چرا که ترکش محدودیت‌ها بیش و پیش از همه به این مراکز رسیده است.
اگر نقش مهد کودک‌ها را تنها ایجاد مهارت‌های پایه آموزش‌های دبستان چون خواندن، نوشتن و حساب کردن یا جایی برای سرگرمی و فعالیت بدنی بچه‌ها بدانیم، تعریفی بسیار تقلیل‌گرایانه و ناکامل داشته‌ایم چرا که این مراکز به عنوان یکی از مهمترین مکان‌های اجتماعی کودکان کارکردی اثبات شده در فراگیری مهارت‌های ارتباطی و فردی آنها دارد.
مهدکودک؛ چیزی فراتر از یک مرکز آموزشی
چنانکه رئیس اداره آموزش پیش دبستانی و دوره اول ابتدایی آموزش و پرورش استان بوشهر یادآور می‌شود: اصلی‌ترین دلیل بر رشد اجتماعی در فضاهای آموزشی تعدد روابط اجتماعی است که تک تک افراد برای برانگیختن رضایت و رشد عاطفی از آن بهره می‌برند و این تعاملات هر لحظه حضور در مهد کودک‌ها وجود دارد.
به اعتقاد شهرام ستوده منش در این فضا کودک خودآگاه و منتقدانه به بازیهای گروهی واکنش نشان می‌دهد، تعاملات اجتماعی ناشی از عضویت در گروه و همینطور احساس استقلال در جمع را تجربه می‌کند، در محیط‌های کوچک و صمیمی تشویق به برقراری مکالمه می‌شود و کودکان درون‌گرا و برون‌گرا به میزان متفاوتی می‌توانند از این ظرفیت بهره ببرند.
به تعبیر او بهبود روابط اجتماعی، رشد عاطفی و مستقل شدن، افزایش اعتماد به نفس، آموزش نظم و کاهش اضطراب از دیگر کارکردهای مثبت این مراکز به مثابه "خانه دوم کودک" است و مجموع این مهارت‌ها در کنار مهارت‌های پایه آموزشی آنها را برای ورود به مدرسه آماده می‌کند.
اما امروز که اهمیت حفاظت از سلامت کودکان در برابر کرونای سرکش، فعالیت مهدکودک‌ها را (در بسیاری از اوقات) متوقف یا به فضای مجازی کشانده است والدین کودک نقشی دوچندان یافته‌اند تا احتمال اختلال در رشد اجتماعی به عنوان بُعدی اساسی از زندگی که شاکله آن در کودکی بنا می‌شود به کمترین میزان ممکن برسد.
ستوده منش نیز همچون رجبی پیشنهاد می‌کند: والدین باید در این شرایط وقت بیشتری را با کودکان خود بگذرانند و در راستای تقویت مهارت‌های فرزندانشان اقدام و آنها را به یادگیری تشویق کنند.رئیس اداره آموزش پیش دبستانی و دوره اول ابتدایی آموزش و پرورش استان بوشهر به طور خاص به والدین توصیه می‌کند فعالیت‌هایی را در راستای تقویت استقلال فرزندشان پیش از ورود به دبستان طراحی و اجرا کنند.
رئیس اداره آموزش پیش دبستانی و دوره اول ابتدایی آموزش و پرورش استان بوشهر به طور ویژه بر تقویت استقلال کودک پیش از ورود به دبستان تاکید و به والدین توصیه می‌کند: تا جایی که امکان دارد فعالیت‌هایی را در راستای مستقل شدن فرزندتان طراحی کنید، همچنین اجازه دهید تا او خواسته‌اش را به طور کامل بیان کند تا مهارت زبانی او نیز تقویت شود.
چالش اجتماعی شدن کودکان در میان فاصله‌های کرونایی
رشد اجتماعی کودکان را جدی بگیریم
حالا ۲ سال است که کرونا سبک زندگی تازه‌ای را به بشر تحمیل کرده است و سخت یا آسان در بسیاری از عرصه‌ها همزیستی خوبی با این پاندمی صورت گرفته است، کماکان ایده‌ای قطعی درباره پایان کرونا وجود ندارد و این به معنای تداوم همزیستی با برخی از محدودیت‌ها است؛ در این میان نباید اهمیت اجتماعی شدن کودکان را در جوار کاهش ارتباطات غنی و متنوع اجتماعی ندیده گرفت.
هر چند خلل ایجاد شده در این زمینه همچون خط نمودارهای رشد اقتصادی یا شمار بستری‌های مبتلا به کرونا و یا کارگران واجد بیمه بیکاری نمود عینی و فیزیکی ندارد اما با دقتی کارشناسانه فراموش نکنیم که فردای جامعه را ۳ تا ۶ ساله‌های امروز می‌سازند.
ایرنا
