سیاست سعودی در قبال شیعیان عربستان چیست؟ / بن سلمان یک گروه شیعه مطیع می‌خواهد یا ملی‌گرایی را جایگزین تفاوت‌های مذهبی می‌کند؟

انتشار مطالب رسانه های خارجی با هدف اطلاع رسانی از نوع نگاه و برداشت آنان از تحولات صورت می گیرد و به منزله تایید آن از سوی «انتخاب» نیست.

اندیشکده ایتالیایی ISPI در تحلیلی به قلم سیمون مابون نوشت: هنگامی که در ژانویه ۲۰۱۶ در پی اعدام شیخ نمر، روحانی برجسته شیعه و ۴۷ زندانی دیگر، اعتراضات در سراسر استان شرقی عربستان سعودی آغاز شد، به نظر می‌رسید روابط بین گروه‌های شیعه و تشکیلات سعودی رو به تیره و تار شدن برود. تخمین زده می‌شود که ۱۰ تا ۱۵ درصد ساکنان مناطق شرقی عربستان را شیعیان تشکیل دهند، در جریان اعتراضات سال ۲۰۱۷ تعداد بی سابقه‌ای شرکت کردند. طراحی محله قدیمی عوامیه در شرق عربستان به شکلی بود که مدت‌ها توسط معترضان و گروه‌های شبه نظامی که ادعا می‌شد با ایران ارتباط دارند مورد استفاده قرار می‌گرفت، این محله پر از کوچه‌های باریک و پر پیچ و خم بود. در نهایت این محله پس از یک کارزار علیه شبه نظامیان که ادعا می‌شد با ایران ارتباط دارند، تخریب و مجتمعی با هزینه تقریبا ۳۰۰ میلیون دلار در آن احداث شد.

به گزارش سرویس بین الملل «انتخاب»، در ادامه این مطلب آمده است: فهاد جبیر، استاندار استان شرقی عربستان اظهار خوشبینی کرد که تبدیل این منطقه به قطبی تجاری باعث گذر این ناحیه از مامن تروریست‌ها به سوی دروازه‌های تمدن شود. این فرایند البته برای پرورش شیعیان و گروه‌های مطیع‌تر طراحی شده بود و نمونه‌ای از برنامه اصلاحات اجرا شده توسط محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی بود. احداث مجتمع تجاری فوق به عنوان بخشی از بسته اصلاحاتی بود که با هدف توسعه کشور انجام می‌شد. دولت عربستان سعودی تحت لوای ویژن ۲۰۳۰ مجموعه‌ای از تغییرات را در دستور کار خود قرار داده است.

به عنوان بخشی از این فرایند، گروه‌های شیعه مسلماً از چشم انداز ۲۰۳۰ و روند پرهیز فرقه گرایی ناشی از تصور دوباره هویت ملی بهره‌مند شده‌اند؛ اما این فقط به افراد سازگار اشاره دارد. در حقیقت، ماشین سرکوب حکومت همچنان قدرتمندانه علیه شیعیان و دیگر مخالفان طبقه حاکم به کار گرفته می‌شود. بنابراین، فرقه سازی زدایی به عنوان یک محصول دو تصادفی از دیدگاه جدید هویت سعودی به نظر می‌رسد.

تحول چشمگیر منطقه عوامیه نتیجه تحول روابط بین دولت سعودی و جمعیت شیعه‌ای است که ناشی از تصور مجدد گسترده تری از روابط بین دولت، علمای وهابی و مذهب در پادشاهی سعودی است. اعضای خانواده سلطنتی مدتهاست بین وفاداری خود به نهاد روحانیت تحت سلطه وهابیون و میل به سازش با شیعیان درگیر بوده‌اند. در حالی که به دلیل تنش‌های خشونت آمیز امید زیادی به گرم‌تر شدن روابط بین دو طرف نبود، اما با دستگیری شبه نظامیان گشایش مثبتی ایجاد گردید. به این ترتیب، بهبود روابط بین دولت و گروه‌های شیعه عمدی یا ناخواسته می‌تواند یکی از محصولات برجسته ایجاد یک چشم انداز اقتصادی جدید باشد، چشم‌اندازی که به دنبال کاهش وابستگی حکومت سعودی به نفت طراحی شده است.

بازتعریف دولت سعودی
ایده بازتعریف دولت سعودی موضوع جدیدی نیست و از زمان شکل گیری ساختار فعلی در سال ۱۹۳۲ تا به حال چندین بار مطرح شده است. در واقع، این بازتعریف شامل تغییر در نقش مذهب در درون سازمان سیاسی و اکنون تاکید بر ملی‌گرایی بوده است.

نکته اساسی در این فرایند، به تصویر کشیدن دوباره نقش دین در عربستان سعودی است. این فرایند که به عنوان پرهیز از فرقه گرایی شناخته می‌شود فرآیندی است که به اشکال بی شماری صورت گرفته و از طرق مختلف مفهومی و روش شناختی قابل درک است.

همانطور که هانا آرنت استدلال کرده، هیچ هویت جمعی وجود ندارد که در برابر بیرون از خود موضع نگیرد. به عبارت دیگر، هویت‌ها بر اساس آنچه نیستند، تعریف می‌شوند.

تأسیس دولت سعودی از طریق ایجاد رابطه بین قبیله آل سعود و روحانیون وهابی ایجاد شد. روحانیون دولتی که غالباً شیعیان را رافضی می‌خوانند، مجموعه‌ای از عناوین و القاب تحقیرآمیز را علیه شیعیان به کار می‌گیرند. اعمال مذهبی شیعه به طور معمول در عربستان ممنوع بوده و مساجد امکان پخش اذان ندارند. از سوی دیگر روحانیون وهابی به طور معمول از فتوا‌های خود برای محکوم کردن شیعیان با ادعاهایی چون بت پرستی و شرک استفاده می‌کردند. به گفته یکی از اعضای شورای علمای ارشد دینی، آن‌ها یعنی شیعیان برادران ما نیستند بلکه برادران شیطان‌اند!

ناسیونالیسم و بهبود روابط؟
در دوران عبدالله زندانیان سیاسی شیعه آزاد و زیرساخت‌هایی در مناطق شیعه نشین توسعه داده شد. پادشاه فقید سعودی حتی محدودیت‌های برگزاری یک سری مراسم شیعیان را نیز کاهش داد تا بهبود تدریجی در روابط بین حاکمیت و شیعیان ایجاد شود، با این حال برای جانشین وی همچنان وحشت زیادی از شیعه وجود داشت. تاج گذاری سلمان به عنوان پادشاه در اوایل سال ۲۰۱۵ و پسرش محمد به عنوان ولیعهد در سال ۲۰۱۷، منجر به تاکید مجدد بر هویت ملی سعودی و ادامه تعامل عملی با شیعه شد.

این ناسیونالیسم نوظهور سعودی از طرق مختلفی از جمله در یمن، رقابت با ایران و محاصره قطر قابل لمس است. از طرفی نباید فراموش کرد که رهبری سیاسی جدید سعودی نقش روحانیون اهل سنت را در این کشور کاهش داد. با این وجود تحولات اجتماعی در تحول دولت نقش اساسی دارد.

اکنون به دستور شاه و ولیعهد، عربستان سعودی تاکید بیشتری بر واقعیات جغرافیایی جهان وطنی قبل از اسلام شده است. در این فرآیند، مدائن صالح و العولا اکنون به دو سایت گردشگری محافظت شده تبدیل شده‌اند. نمونه دیگری از میراث پیش از اسلام به عنوان منبع افتخار، دریه اولین پایتخت سعودی است که در آن محمد بن سعود با محمد بن عبدالوهاب ملاقات کرده است. چشم انداز جدید عربستان سعودی همچنین شامل برنامه‌هایی برای گردشگری جهانی و داخلی هم می‌شود.

در حالی که پروژه نئوم پرچمدار ویژن ۲۰۳۰ بود، استان شرقی نیز از برنامه اقتصادی این چشم‌انداز بهره‌مند شد.

به عنوان مثال، شهر الخبر اولین شهری در خاورمیانه است که شبکه بی سیم ۵ جی را تجربه کرد. علاوه بر این، صنعت مراقبت‌های بهداشتی در استان از سرمایه گذاری‌های خارجی متعددی بهره‌مند شده است.

به هر حال در شرایطی که گروه‌های شیعه از روند فرقه گرایی، ناشی از پرورش هویت ملی جدید، بهره‌مند شدند، این تنها در مورد اعضای مطیع و سازگار جامعه که ایده دولت جدید عربستان را می‌پذیرند، اعمال می‌شود. در واقع طی یک الی دو سال اخیر موجی از دستگیری‌ها علیه کسانی که خائن لقب گرفته‌اند، صورت گرفته است. از سوی دیگر اگرچه کمتر از گذشته، اما موجی از بازداشت‌ها همچنان در سراسر پادشاهی از جمله در جوامع شیعه انجام می‌شود. در حالی که این اقدامات اصلاحی به طور کلی برای گروه‌های شیعه مثبت بوده، اما میراث تبعیض همچنان بر تن مردم نواحی شرقی عربستان سنگینی می‌کند.

آنچه اکنون در جریان است، تحولی شگرف در کشور سعودی را نشان می‌دهد، اینکه پادشاهی آل سعود به دنبال ترویج ملی‌گرایی در لوای حاکمیت خود و خانواده سلطنتی است. البته اینکه کووید-۱۹ و بحران‌های اقتصادی بعدی چه تاثیری بر این روند خواهند گذاشت، باید منتظر ماند و دید. به هر حال، این روند از فرقه گرایی متمرکز بر چشم انداز اقتصادی از آینده است که می‌خواهد مردم را تحت تعلیم ولیعهد به هم نزدیک کند. هنوز مشخص نیست که آیا این فرایند در میان مدت و بلند مدت انجام می‌شود یا خیر. اما در کوتاه مدت، یک مزیت آشکار برای مسلمانان شیعه در پادشاهی وجود دارد، البته با این فرض که آن‌ها به چشم انداز تعیین شده توسط رهبری سیاسی جدید پایبند باشند.