روزنامه اینترنتی فراز نوشت: صادرات نفت، پیچیده‌ترین معمای اقتصاد ایران است، ایران در بهترین حالت روزانه ۲۰۰ هزار بشکه نفت می‌فروشد این رقم پیش از تحریم، یک میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه در روز بود.
اگرچه آمار واقعی فروش نفت در ایران کاملا محرمانه است، اما با استناد به همین ارقام تقریبی که از سوی سازمان برنامه و بودجه کشور اعلام شده، می‌توان این واقعیت را درک کرد که دوران نفت به آخرین ماه‌های خود نزدیک می‌شود.
حالا تحریم‌ها با همدستی شیوع ویروس کرونا شرایطی را به وجود آورده است که باردیگر آگاهان حوزه انرژی توجه دولت را به سمت صادرات گاز به جای نفت جلب کنند.
اگرچه روند صادرات نفت ایران با، اما و اگر‌های بسیاری همراه شده، اما به نظر می‌رسد راهکار‌هایی برای عبور از این بحران وجود دارد. راهکار‌هایی که پیش از این به کرات از سوی دست‌اندرکاران حوزه انرژی مطرح شده، اما هیچ‌گاه مجالی برای تحقق نیافته است. موضوع این است؛ ایران می‌تواند به جای نفت بر صادرات گاز تمرکز کند. با نگاهی به وضعیت ایران در حوزه صادرات گاز می‌توان به اهمیت این مهم پی برد.
همین چند روز پیش بود که محمد‌علی‌خطیبی، نماینده سابق ایران در اوپک به «فراز» گفت: «پروژ‌های صادرات گاز روی کاغذ مانده و خاک می‌خورد.»
ماجرای ارزان فروشی گاز چیست؟
ایران در حال حاضر حدود ۱.۵ درصد بازار جهانی صادرات گاز را در اختیار دارد؛ این در حالی است که به نظر می‌رسد قیمت بالا در برخی موارد موجب عدم موفقیت کشور در صادرات گاز به کشور‌های هدف شده است. به باور بسیاری از آگاهان حوزه انرژی رقابت بر سر ارزان‌فروشی گاز موجب شده است ایران پس از سال‌ها آزمون و خطا همچنان نتواند صادرات گاز را جایگزین مناسبی برای نفت بداند.
در این باره مصداق‌های روشنی وجود دارد. صادرات روزانه ۲۰۰ میلیون مترمکعب گاز در برنامه ششم توسعه هدف‌گذاری شده است که البته اولویت بازار با کشور‌های همسایه است. صادرات گاز ایران تاکنون به کشور‌های ترکیه، عراق، ارمنستان، آذربایجان و نخجوان انجام شده است.
قرارداد با این کشور‌ها گاهی در قالب قرارداد‌های درازمدت، گاهی در قالب قرارداد‌های کوتاه‌مدت سوآپ و بعضاً در قالب تهاتر برق و گاز امضا شده است.
اما آنجا که مساله رقابت بر سر قیمت پیش می‌آید می‌شود شروع ماجرا. داستان این است با اینکه ترکیه مهم‌ترین بازار هدف ایران برای صادرات گاز به شمار می‌رود، اما چند سالی می‌شود که آذربایجان گوی سبقت را از ایران ربوده است. دلیل این اتفاق چیست؟
آمار‌ها می‌گویند از سال گذشته تا ۱۰ آبان‌ماه سال جاری، میزان صادرات گاز ایران به ترکیه یک سوم کاهش پیدا کرده است. به بیانی دقیق‌تر، صادرات ایران به ترکیه، حدود ۹۰ درصد حجم صادرات گاز ایران است. ترکیه تنها مشتری بزرگ خارجی گاز طبیعی ایران است. ۲ مشتری دیگر ارمنستان و جمهوری آذربایجان هستند. البته آذربایجان گاز ایران را برای نخجوان می‌گیرد و در عوض از آستارا به ایران گاز صادر می‌کند.
از نظر حجمی، سقف صادرات ایران به ترکیه حدود ۱۰ میلیارد متر مکعب در سال است. اما آمار صادرات گاز ایران نشان می‌دهد صادرات واقعی حدود ۹ میلیون متر مکعب بوده است. قرارداد ۲۵ساله صادات گاز ایران و ترکیه، در سال ۱۳۷۴ امضا شد و از سال ۱۳۸۱ صادرات آغاز شد.
هر متر مکعب گاز ایران چند است؟
آن‌طور که بررسی آمار‌ها و گزارش‌های موجود نشان می‌دهد، قیمت هر یک هزار متر مکعب گاز ایران ۴۹۰ دلار است. در حالی که گاز آذربایجان حدود ۱۵۰ دلار و روسیه ۶۵ دلار ارزان‌تر است. همین مساله موجب شده حجم صادرات گاز آذربایجان و روسیه به ترکیه بیش از ایران باشد.
اگرچه بسیاری از دست‌اندرکاران حوزه نفت و گاز کشور بر این باورند که قیمت گاز صادراتی، به کیفیت، حجم خرید سالانه، مسافتی که لوله طی می‌کند، شرایط آب و هوایی، امنیت و همچنین تعداد مرز‌هایی که لوله تا رسیدن به مقصد طی می‌کند بستگی دارد و مقایسه قیمت‌ها از روی قیمت‌های اعلام‌شده ساده‌انگارانه است. با این حال به نظر می‌رسد ترکیه برای خرید گاز گزینه‌های ارزان‌تری را انتخاب کرده است.
چه باید کرد؟
با همه این اوصاف، بسیاری از ناظران داخلی و خارجی اقتصاد می‌گویند ایران می‌تواند به جای نفت بر صادرات گاز تمرکز کند. شاید جا افتادن این پیشنهاد برای اقتصاد وابسته به نفت ایران سخت و شاید هم غیرممکن باشد، اما به نظر می‌رسد اقتصادی که در توسعه صادرات غیرنفتی‌اش کارنامه قابل قبولی ندارد و به قولی «تک‌محصولی» است، برای خلاصی از تهدید تحریم نفت، چاره‌ای جز پناه بردن به بازار صادراتی گاز ندارد. هرچند حتی با وجود این تصمیم، شاید سال‌ها زمان نیاز است تا ایران بتواند سهم ازدست‌رفته خود را در بازار صادراتی گاز به دست آورد.
از سوی دیگر به تازگی فرهاددژپسند، وزیر امور اقتصادی و دارایی از کسری بودجه ۱۴۰ هزار میلیارد تومانی بودجه سال جاری خبر داد، اگر چه مرکز پژوهش‌های مجلس اعلام کرده است: «کسری بودجه سال جاری، رقمی در حدود ۱۸۰ هزار میلیارد تومان است. هر دو رقم هرچند با اختلاف ۴۰ هزار میلیارد تومانی، اما قابل تامل هستند.»
از دیگر سو، رقمی در حدود ۴۸ هزار میلیارد تومان از کسری بودجه سال ۹۹ مربوط به عدم تحقق ۴۸ هزار میلیارد تومانی درآمد نفت است؛ تحریم بودیم و ویروس کرونا هم ضربه آخر را صادرات فشل نفت در ایران وارد کرد. حال این پرسش اساسی قابل طرح است که اقتصاد ایران با این دست فرمان تا کجا دوام خواهد آورد؟
