استفاده از طب سنتی به عنوان پزشکی مبتنی بر علم شاید پیامدهای مرگباری به همراه داشته باشد.
بعد از اینکه پزشکان تشخیص دادند استیو جابز به بیماری سرطان مبتلا است، او برای درمان بیماریش از طب مکمل استفاده کرد و عمل جراحیش را برای ۹ ماه عقب انداخت، تاخیری که ممکن است عامل مرگ سازنده «اپل» باشد.
این عدم اعتماد سازنده یکی از مدرن‌ترین شرکت‌های دنیا به پزشکی مدرن، بحرانی است که در سرتاسر دنیا به ویژه ایران چند سالی است ظاهر شده؛ مردم به دلایل مختلف به جای درمان بیماری‌هایی مثل سرما خوردگی، میگرن یا حتی سرطان، به جای روش‌های روز پزشکی از همان روش‌های قدیمی استفاده کنند.به طوری که نتایج یک نظرسنجی از انجمن انکلوژی بالینی ایالت متحده آمریکا نشان داده است که ۴۰ درصد جمعیت این کشور بر این باورند که طب مکمل می‌تواند سرطان را درمان کند.
به گفته زیست‌شناسان این اعتقاد جمعیت زیادی از مردم به طب سنتی آنقدر خطرناک است که در برخی مواقع می‌تواند منجر به مرگ افراد بشود.
علم، از کجا وارد پزشکی شد؟
این مسئله از زمان ورود علم زیست‌شناسی جدید به حوزه پزشکی به وجود آمد. تا پیش از سال ۱۹۵۳ حوزه پزشکی شکل دیگری داشت. آزمون و خطا بنای اصلی پزشکی بود و حکیمان با این روش به درمان بیماران خود می‌پرداختند.
اما بعد از ۲۵ آوریل سال ۱۹۵۳ با انقلابی در زیست‌شناسی وضعیت در پزشکی تغییر کرد؛ دانشمندان موفق شدند ساختار مارپیچ گونه DNA را توجیه کنند.
دکتر عطا کالیراد، پژوهشگر زیست‌شناسی تکاملی پژوهشگاه دانش‌های بنیادی و دانش‌آموخته دانشگاه هیوستون در این رابطه به خبرآنلاین گفت: «تا قبل از ۱۹۵۳ ما اصلا نمی دانستیم ماهیت حیات چیست، برای مثال نمی‌دانستیم چرا یک سلول زنده است؟ چرا افراد شبیه خانواده‌شان هستند؟ و... اما بعد از آن اوضاع تغییر کرد و در نتیجه آن پزشکی مدرن به وجود آمد. پزشکی‌ای که به داده‌های علمی بسیار محتاج است.»
در این میان اما روش‌های سنتی به شکلی و به اسمی دیگر به فعالیت خود ادامه دادند؛ طب مکمل.
طب مکمل، شبه علم و نه علم
برای مثال چند روز پیش جمعی از فعالان طب سنتی در نامه‌ای خطاب به نمایندگان مجلس شورای اسلامی درخواست کردند که «قانون جامع طب سنتی» مستقل از طب مدرن تصویب بشود.
در بخشی از این نامه آمده است: «صرف‌نظر از منابع زیرزمینی مثل نفت، گاز، معادنِ سنگ‌ها و کانی‌های بسیار باارزشی که خداوند مهربان به ایران‌زمین عطا کرده است، این کشور دارای منابع علمی و کهن از طب سنتی است؛ طبی که پرچمداران آن همچون زکریای رازی، ابوعلی سینا، ابوریحان بیرونی و سید اسماعیل جرجانی، قرن‌هاست که کتب آنها به‌عنوان الگوی تدریس طب در دانشگاه‌های علوم پزشکی غرب و شرق عالم مورد توجه، افتخار و مباهات پزشکان و اندیشمندان جهان قرار گرفته است.»
اما برخلاف این نوع حرف‌ها که همیشه ادعا می‌کنند علمی هستند، بسیاری از زیست‌شناسان معتقدند که طب سنتی، «علمی» نیست.
مسئله این است که روشی که این گزاره ها خارج شدند علمی بوده یا غیرعلمی، آن زمان دانشمندان به این نتیجه رسیده بودند که اگر به شکل نظام بند یک پدیده طبیعی را مشاهده کنند شاید بتوانند یک مسئله را حل کنند، برای مثال ارسطو با مشاهده حیوانات آنها را دسته‌بندی می‌کرده. اما مسئله این است که دیگر این روش‌ها تغییر کرده‌اند. به همین دلیل این مدل که ۴ نوع مایع در بدن داریم دیگر علمی نیست، اگرچه با اطلاعات آن زمان سخت بود که مدل بهتری هم ارائه بدهند. آنها بدن را مثل جعبه سیاهی می‌دیدند که با ۴ نوع مایع کار می‌کند ، موضوعی که شاید برای آن دوره بهترین روش باشد اما برای این دوره روش جالبی نیست.
کالیراد در این رابطه توضیح داد: «خیلی مواقع افراد می‌گویند طب سنتی نتیجه می‌دهد و مثلا مشکل سردرد آنها را حل می‌کند. اما علمی بودن جدا از نتیجه بخش بودن هستند. اینگونه مسائل در قالب علم نمی‌گنجند و اصلا مدل‌های به وجود آمده در طب سنتی براساس واژه «science» تولید نشده‌اند و یا به طور ساده این‌ها علمی نیستند چون براساس روش علمی تولید نشده‌اند.»
این موضوعی است که طب سنتی را در بخش شبه‌علم قرار می‌دهد؛ مسائلی که با روشی غیرعلمی تولید شده‌اند اما برخلاف آن ظاهری علمی به خود گرفته‌اند.
طب ابوعلی سینا؛ علم قدیم، شبه‌علم امروز
طب سنتی که در ایران رواج دارد و بسیاری برای درمان استفاده می‌کنند هم در همین زیرمجموعه است. این روش براساس برخی از مشاهدات ابوعلی سینا به وجود آمده، براین اساس که اصول طبابت در آن بر پایه چهار طبیعت مزاج انسان که در آن دوره توسط کشف شده انجام می‌شود: بلغم، صفرا، سودا و دم.
اما به نظر می‌رسد کشف این چهار طبیعت مزاج انسان با روش علمی که امروز تعریف می‌شود به دست نیامده است. کالیراد در این باره گفت: «مساله این است که روشی که این گزارهها خارج شده‌ند علمی بوده یا غیرعلمی، آن زمان دانشمندان به این نتیجه رسیده بودند که اگر به شکل نظام‌مند یک پدیده طبیعی را مشاهده کنند، می‌توانند یک مساله را حل کنند، برای مثال ارسطو با مشاهده حیوانات آنها را دسته‌بندی می‌کرده است.درواقع در علم امروز دیگر این روش‌ها تغییر کرده‌اند. به همین دلیل این مدل که ۴ نوع مایع در بدن داریم دیگر علمی نیست. باید این را هم گفت که با اطلاعات آن زمان خیلی سخت بود که مدل بهتری ارائه شود. دانشمندان آن زمان بدن را مثل جعبه سیاهی می‌دیدند که با ۴ نوع مایع کار می‌کند ، موضوعی که شاید برای آن دوره بهترین روش باشد اما برای این دوره روش جالبی نیست.»
«در ده ما هیچ کسی سرطان نداشت»
با وجود این هنوز افراد زیادی هستند که جان خود را به این پزشکی شبهعلمی می‌سپارند، پزشکی‌ای که مربوط به دوره باستان است.
به گفته کالیراد یکی از علل باور به این موضوع، از این باور قدیمی ناشی می‌شود که در زمان قدیم افراد کمتری بیمار می‌شدند یا جان خود را از دست می‌دادند. این در حالی است که آمار سازمان ملل نشان می‌دهد که از سال ۱۹۵۰ و بعد ورود علم زیست‌شناسی به حوزه پزشکی میزان سن امید به زندگی به شدت افزایش پیدا کرده است.
این پژوهشگر زیست شناسی تکاملی در این رابطه توضیح داد: «دادهها نشان داده که میانگین طول عمر در این دوره بیشتر شده است. این در حالی است که حتما این جمله را که «هیچ کسی در ده ما سرطان نداشت.» را بارها شنیده‌اید. مشکل اینجاست که آن زمان معلوم نبود علت مرگ مردم چیست و نه اینکه سرطان وجود نداشته و یا برای مثال یک تفکر قدیمی هم وجود دارد که داروها از مواد شیمیایی خطرناک هستند و مواد طبیعی پیامدی برای بدن ندارند. اما واقعیت این است که مواد طبیعی هم پیامدهایی دارند. به همین دلیل افراد همیشه دنبال روش‌هایی هستند که به دوره قبل از مدرنیته برگردند، این یک تصور رمانتیک از زندگی پیش از دوره صنعتی است.»
مرگ؛ پیامد عدم تشخیص شبه علم از علم
مطالعات نشان داده‌اند که این تصور رمانتیک از زمانی که اصلا سرطانی وجود نداشت و داروهای طبیعی و طب سنتی راه درمانی برای همه بیماری‌هاست، پیامدهای مرگباری دارد.
مطالعه انجام شده توسط دانشگاه یل آمریکا روی ۵۷۴ بیمار درگیر سرطان نشان می‌دهد که که بعد از ۵ سال ۷۸.۳ درصد افرادی که از پزشکی مدرن زندگی کردند زنده مانند اما در رابطه با کسانی که با طب مکمل به جنگ سرطان رفتند، این آمار ۵۳.۷ درصد است.
در ایران هم منابعی برای درمان سرطان با طب سنتی وجود دارد دارد، برای مثال محمدکاظم رشیدی، فردی که ۲ سال پیش در جشنواری علم و عمل برگزیده شد و شرکتی دانش بنیان تاسیس کرده است چندی پیش در مصاحبه با فارس گفته بود: «سه محصول جدید را ثبت اختراع کردم، آزمایش‌های بالینی آن هم توسط دانشگاه علوم پزشکی صورت گرفته و تأییدیه‌های موردنیاز را دریافت کرده است، بعد از تأیید سازمان غذا و دارو، تجاری‌سازی این چند محصول آغازشده و وارد بازار می‌شود. صفر تا صد داروهای تولیدشده از مواد طبیعی است و هیج نوع مواد نگه‌دارنده در ساخت آن به کار نرفته است. داروی ضد سرطان که مخصوص خانم‌هاست تمام رادیکال‌های آزاد سرطانی را در بدن نابود می‌کند، داروی دوم علاوه بر پیشگیری از آلزایمر که در میان سالمندان ایرانی به‌صورت اپیدمی در حال گسترش است بیماری تکرر ادرار راهم درمان می‌کند.»
او می‌گوید با مطالعه اطلاعات طب سنتی این داروها را تولید کرده است.
کالیراد در این باره گفت: «رمالی یا کف بینی در بسیار مواقع بیضرر است، طب سنتی هم همین‌طور. تا زمانی که افراد برای درمان سردرد یا گلو درد از آن استفاده می‌کنند هیچ مشکلی وجود ندارد و افراد آسیب نمی‌بینند. اما گاهی با نمونه‌هایی مواجع می‌شوید که افرادی برای درمان بیماری های پیچیده خود مثل سرطان از طب سنتی استفاده می‌کنند. با این کار از اعتماد افراد سوءاستفاده می‌شود، افرادی جان خود را از دست می‌دهند و افرادی پول در می‌آورند و حتی گاهی به عنوان پزشک در تلویزیون هم مصاحبه می‌کنند.»
