داریوش فروهر، دبیرکل حزب ملت ایران سال ۱۳۴۳ زمانی که به جرم اعتراض به لوایح شش‌گانه انقلاب سفید در زندان قزل‌قلعه بود، با سید مصطفی خمینی آشنا شد؛ رفاقتی که موجب آشنایی او با امام خمینی شد و همین شناخت تا سال‌ها پس از انقلاب ادامه یافت و حتی فروهر را بارها از زندان رهانید. «تاریخ ایرانی» در گفت‌وگو با خسرو سیف، همراه همیشگی فروهر در حزب ملت ایران از واکنش او به درگذشت هم‌بندش سید مصطفی خمینی پرسیده است.
***
آشنایی داریوش فروهر با سید مصطفی خمینی چه نقشی در ارتباطات او با امام خمینی در سال‌های بعد از انقلاب داشت؟ آقای علی یونسی نقل کرده که امام یک بار برای داریوش فروهر گز فرستادند. این نشان می‌دهد که رابطه‌ای صمیمانه در بین بوده است.
اینکه گفته می‌شود آقای خمینی به فروهر علاقه‌مند بوده‌اند، به این دلیل بود که آقا مصطفی خمینی ایشان را معرفی کرده بود؛ آقای خمینی، فروهر را از آنجا می‌شناخت، وگرنه فروهر رابطه‌ای با آقای خمینی نداشت. ما در حزب ملت ایران با آقای پسندیده رابطه داشتیم ولی با آقای خمینی نه. تمام افتخار آقای پسندیده این بود که به دکتر مصدق نامه نوشته و ایشان پاسخش را داده بود.
نظر آقای فروهر در مورد نحوه درگذشت سید مصطفی خمینی چه بود؟
ما نحوه درگذشتش را نمی‌دانیم، شنیدیم سکته کرده است. معمولا وقتی کسی ناگهانی فوت می‌کند، پیکر را برای بررسی به پزشکی قانونی می‌فرستند تا علت مرگ مشخص شود؛ اما آقای خمینی اجازه نداد در مورد پسرش این کار انجام شود. در مورد اینکه او را کشتند یا به مرگ طبیعی فوت کرد شایعات زیاد بود اما هیچ وقت تایید رسمی نشد. فروهر هم در این زمینه نظری نداشت چون سید مصطفی در نجف بود و ایشان در تهران.
چگونه خبر درگذشت سید مصطفی خمینی به شما رسید و واکنش آقای فروهر پس از شنیدن این خبر چه بود؟
در سال ۵۶ که فضای سیاسی باز شده بود، تصمیم گرفتیم به مناسبت میلاد امام رضا(ع) مراسم جشن برگزار کنیم. فروهر با بازاری‌ها در ارتباط بود، با کمک آن‌ها این جشن را در منزل یکی از دوستان حزبی‌مان به نام اصغر لقایی که منزلش در خیابان شهرری و بسیار بزرگ بود، برگزار کردیم. هنوز جشن شروع نشده بود که به ما اطلاع دادند مصطفی خمینی فوت کرده است. فروهر به دلیل اینکه با مصطفی خمینی، مدتی در زندان قزل‌قلعه هم‌بند بودند و روابط خوبی داشتند، بلافاصله پس از شنیدن این خبر گفت پرچم‌های جشن را جمع کنید و به جای آن پرچم‌های سیاه بزنید؛ یعنی جشن ما تقریبا به مجلس سوگواری تبدیل شد. ما برای آن جلسه برنامه خاصی داشتیم چون مدت‌ها بود که گردهمایی نداشتیم. قرار شد سخنران فروهر باشد. ایشان بر خلاف سخنرانی‌های دیگرشان که بلافاصله انجام می‌داد و از روی کاغذ نمی‌خواند، برای این روز گفت باید زمینه‌های مختلفی را که رژیم در آن با شکست روبه‌رو شده اعلام کنیم، در نتیجه دو نفر از دوستان هم‌حزبی ما، هوشنگ کشاورز صدر و حسن پارسا که در موسسه علوم اجتماعی بودند این مسئولیت را پذیرفتند که در زمینه‌های مختلف به خصوص کشاورزی و... تحقیقاتی کنند و با رقم و عدد نتایج را اعلام کنند. در نتیجه سخنرانی فروهر به شکل یک جزوه قطور درآمد.
چه کسی خبر درگذشت آقا مصطفی را به طور عمومی به شرکت‌کنندگان اعلام کرد؟
یک فرد روحانی را برای سخنرانی افتتاحیه مراسم دعوت کرده بودیم؛ با پیش آمدن این مسئله فروهر گفت به این روحانی بگویید وقتی می‌خواهد سخنانش را شروع کند بگوید پسر آقای خمینی فوت شده و تسلیت بگوید؛ دوستان هم موضوع را به این آقا انتقال دادند، ایشان وقتی رفت پشت میکروفون گفت [نقل به مضمون] «به طوری که شنیده‌ایم فرزند آن حضرت آیتاللهالعظمی در گذشته است، تسلیت می‌گوییم.» خلاصه ترسید اسم آقای خمینی را بیاورد و سخنانش در مورد درگذشت سید مصطفی خمینی در همین حد خلاصه بود. پس از اینکه نوبت به فروهر رسید، پیش از شروع سخنرانی اصلی، خیلی محکم گفت: «متاسفانه به ما خبر رسیده است که فرزند حضرت آیتاللهالعظمی خمینی، آقای مصطفی خمینی فوت کرده‌اند و ما از طرف خود و ملت ایران به این مرجع تقلید تسلیت می‌گوییم.»
فروهر در حالی این‌گونه با شجاعت سخن می‌گفت که در خانه باز بود، اطراف را ماموران شهربانی گرفته و تیمسارهایشان همه وارد خانه شده و منتظر بودند دستور از بالا برسد. آقای فروهر اول این را گفت و بعد صحبت‌های اصلی‌اش را آغاز کرد. صحبت‌هایش بسیار تند بود. اکثر شرکت‌کنندگان در این مراسم بازاری‌ها بودند که عده زیادی از آن‌ها وقتی دیدند سخنان فروهر تند است مجلس را ترک کردند و رفتند. مجلس بسیار در التهاب بود. فروهر بیش از یک ساعت سخنرانی و تمام مطالب آن جزوه را بیان کرد.
در این مراسم چه کسانی حضور داشتند؟
از رهبران حزب همه بودند، دکتر سحابی، مهندس بازرگان، دکتر سنجابی و... در خانه هم باز بود، از مردم هم کسانی که می‌شناختند و کار سیاسی می‌کردند می‌آمدند.
از اعضای جبهه ملی کسی در مراسم ختم آقا مصطفی خمینی در قم شرکت کرد؟
بله فروهر در آن مراسم شرکت کرد. اما من گرفتار بودم و ایشان با عده‌ای از دوستانمان رفتند و در آن مجلس شرکت کردند. یک بار از آقای یوسفی اشکوری پرسیدم از کجا با آقای فروهر آشنا شدی؟ گفت ما طلبه‌ها در ختم مصطفی خمینی در قم شرکت کرده بودیم، یک مرتبه دیدیم که مجلس شور و هیجانی پیدا کرد. ایستادیم ببینیم چه خبر است گفتند آقای فروهر آمده. گفت ایشان را در آنجا شناختم، بعد هم که ختم تمام شد، فروهر با دوستانی که از تهران آمده بودند به دیدن آقای پسندیده رفتند و عده زیادی از طلاب نیز پشت سر ایشان به سمت منزل آقای پسندیده حرکت کردند.
در مراسم ختمی که برای سید مصطفی خمینی در مسجد ارک برگزار شد شما هم حضور داشتید؟
بله این مراسم را آیت‌الله شاه‌آبادی در مسجد ارک برگزار کرد که سخنرانش هم آقای حسن روحانی بود و برای نخستین بار عنوان «امام» را برای آقای خمینی به کار برد؛ ولی جزئیات را به خاطر نمی‌آورم.
وقتی سید مصطفی در نجف بود، آقای فروهر با ایشان ارتباط داشت؟
نه ارتباط شخصی نداشتند، ممکن است گاهی پیغام یا احوالپرسی کرده باشند ولی پیغامی در زمینه کار سیاسی نداشتند تا بعد از درگذشت ایشان که فروهر در سال ۵۷ به پاریس رفت و به درخواست آقای خمینی با هواپیمای ایشان به ایران بازگشت.
