چرا حضور برخی افراد در محرم نامتعارف به نظر می‌آید؟

 

یک جامعه‌شناس معتقد است: حضور افراد جامعه در آیین‌های عزاداری، برشی از زندگی روزمره آنهاست اما چون ما انتظار نداریم به واسطه ماه محرم این افراد را با پوشش همیشگی ببینیم، حضور آنها بیشتر به چشم ما می‌آید.

محمدرضا پویافر در گفت‌وگو با ایسنا، درباره مقایسه مراسم‌ مذهبی که در حال حاضر برگزار می‌شود نسبت به گذشته، بیان کرد: زندگی عادی در جامعه گذشته نسبت به امروز متفاوت بود. برای مثال در لرستان آیین‌های خاصی از عزاداری دیده می‌شود. در بخشی از این آیین‌ها عزاداران، به ویژه مردان در ایام تاسوعا و عاشورا سرتاپای خود را گِلی می کنند و وارد مراسم عزاداری می‌شوند. این رسم سنتی با فرو رفتن فرد در مقدار زیادی گِل رقیق و معطر شده انجام می‌شود. اما امروزه دیده می‌شود که نسل جدید گِل را به شکل خاصی روی موی آرایش شده خود می‌مالد که این موضوع به عنوان یک رفتار غیر قابل انتظار و مغایر با روح عزاداری به چشم سایر مردم می‌آید. در حالی که این جوانان در زندگی روزمره خود همین پوشش و رفتار را دارند.

او ادامه داد: اینکه ما فکر می‌کنیم افراد باید در محرم تغییر کنند به دلیل آن است که احساس می‌کنیم ماه محرم باید مردم را تغییر دهد در حالی که این طور نیست. محرم قطعه‌ای دیگری از زندگی افراد است که به آن تنوع می‌دهد. در واقع عزاداری محرم و مشارکت در آن، کُنشی است که عزاداران در گردش روزهای سال و بر اساس الگوی غالبِ زندگی خود به آن می‌پردازند، با این تفاوت که رنگ و بوی مشکی، غم برای امام حسین(ع)، نذری دادن و برپایی مراسم روضه را می‌گیرد.

این عضو هیات علمی دانشگاه علوم انتظامی افزود: در مقابل شواهد تجربی و نتایج پژوهش‌های علمی مبنی بر کاهش ابعادِ عملیِ دینداری، می‌بینیم که تعداد هیئت‌های عزاداری و تعداد مردمی که در مراسم عزاداری شرکت می‌کنند نسبت به سال‌های گذشته افزایش پیدا کرده است. این موضوع می‌تواند این پرسش را ایجاد کند با وجود آنکه پژوهش‌ها پایین آمدن وضعیت دینداری را نشان می‌دهد اما چرا تعداد هیئت‌ها در ماه محرم افزایش پیدا کرده است؟ چون محرم عرصه ابراز خود را در سطح عمومی بهتر به وجود می‌آورد، افراد نیز در آن مشارکت می‌کنند. تجربه مشارکت در عزاداری محرم، صرف نظر از اهمیت عزاداری که قطعاً انگیزش مردم برای حضور در آن است، نیز تجربه فراغتی و فرصت مناسبی برای ابرازِ خود در عرصه عمومی را فراهم می آورد.  

پویافر با بیان اینکه چون در جامعه، فضای ابراز وجودی خود کم است پس، افراد از کوچکترین فرصت در این زمینه استفاده می‌کنند و خود واقعی را به نمایش می‌گذارند، گفت: هر چه پیش می‌رویم، متوجه می‌شویم ابرازهویت جسمی و ظاهری برای ما اهمیت بیشتری پیدا کرده است که یک سمت آن زنان و در سمت دیگر آقایان هستند. مسئله این است که در جامعه متحول شده امروزی همراه با تحول در همه عرصه‌های زندگی به ویژه ارزش‌ها و نگرش‌های مردم، احساسِ نیاز هرچه بیشتری به ابرازِ خود در زندگی روزمره به وجود آمده است. شهروندان نیاز به ابراز هویت بیشتری احساس می‌کنند و این ابراز هویت را در سِت کردن لباس، پیروی از مدها و آرایش در چهره و بدن دنبال می‌کنند.

 وی اضافه کرد: از آنجا که ایام محرم هم از جهتِ تقویمِ سالانه بخشی از گردش سال و ماه در زندگی روزمره افراد و در نتیجه همان‌طور که گفتم بخشی از الگوی معمولِ کُنشِ اجتماعی مردم است، زمانی هم که محرم می‌شود این الگوی زندگی روزمره و ابراز هویت در عرصه عمومی با حال و هوای فضای جامعه هم تغییر پیدا می‌کند و به اصطلاح «تِم مشکی» می‌گیرد، اما نیاز فرقی نکرده است. زیرا شکل نقش انسان امروز در جامعه به شکلی است که احساس می‌کند ابراز هویت جسمی خاصی باید داشته باشد.

او بیان کرد: وقتی یک شهروند در زندگی عادی طوری رفتار می‌کند که پذیرفته و دیده شود. پس در ماه محرم هم این بخش از ذهنیت و کُنشِ عملیِ او تغییری نمی‌کند.  بنابراین واقعیت اجتماعی و آئین‌های دینی باید به عنوان برشی با معنا و هدف متفاوت در زندگی روزمره ما معنا شود. ما انسان‌ها با همان رفتارهای خودمان وارد ماه محرم می‌شویم. هر جوانی نیاز به ابراز هویت جسمی و ظاهری خود دارد و آن را در تمام مدت سال انجام می‌دهد و با همین نگرش هم وارد ماه محرم می‌شود اما به احترام این ماه شکل رفتاری آنها تغییر و تِم سیاه پیدا می‌کند.

این جامعه شناس اظهار کرد: از طرفی ممکن است افرادی در زندگی از جانب افراد یا گروه‌های اجتماعی از دین و رفتار دینی برای کسب منافع دینی استفاده کرده باشند، پس محرم موقعیت خوبی برای این کار محسوب می‌شود و چه بسا در مواردی کسی که هیئتی را راه اندازی می‌کند، تلاش هم می‌کند از مداح خوب استفاده کند، پذیرایی خوب ‌کند تا با جمع شدن افراد بیشتر در آن هئیت، همه چیز را خوب جلوه دهد تا به قول آیت الله مطهری «مجلس‌اش کربلا بشود».

پویافر با بیان اینکه چنین امری طبیعی است، بیان کرد: زیرا این کار برای فرد برگزار کننده مشروعیت ایجاد می‌کند و فرد هم برای آنکه آن را به سرانجام برساند هزینه می‌کند. اگر افرادی که دست به چنین کاری می‌زنند افزایش پیدا کنند، قیمتِ هزینه کرد برای برگزاری مراسم‌ها هم بالا می‌رود و موضوع اهمیت پیدا می‌کند و صنف‌هایی شکل می‌گیرند که کار آن‌ها برگزاری مراسم مذهبی است. بنابراین ممکن است دین از یک جایی مورد سو استفاده قرار بگیرد و برای تامین منافع به کار برده شود.

او گفت: اتفاقاتی که در جامعه می‌افتد در قالب زندگی روزمره قابل فهم است. در زندگی عادی، مصرف بالا رفته است و وقتی مصرف گرایی در جامعه رواج پیدا کند، افراد دچار تنوع در مصرف مادی می‌شوند. تنوع‌ در مصرف منجر می‌شود که ما در آیین‌های عزاداری نیز به عنوانِ بخشی از زندگیِ خود، این روحیه مصرف گرایی را عینیت ببخشیم، به عنوان شرکت کننده به مصرف گرایی علاقمند شویم و به طور مداوم به دنبال ظواهر، تزئینات و جنبه‌های شکلیِ هیئت و مراسم خود باشیم.  

این عضو هیات علمی دانشگاه علوم انتظامی افزود: در جامعه ما به دلیل استقرار حاکمیت دینی به برپایی آیین‌های مذهبی مربوط به آن زیاد پرداخته می‌شود که فی نفسه با ارزش است اما وقتی  که حاکمیت به طور مستقیم به برپایی آئین‌های دینی ورود پیدا می‌کند منجر به فربه شدن سخت افزاری و نرم افزاری و در نهایت تعریف «اقتصادِ آیین های دینی» می‌شود. این امر ممکن است به شکلی دچار آسیب شود یعنی به جای آنکه بیشتر به محتوا توجه شود، صورت و فرم مورد توجه قرار بگیرد و ما را از محتوا دور ‌کند.

پویافر بیان کرد: تبلیغ روی فرم و ظاهر از طریق ساختارها و رسانه‌های دولتی موجب ترویج آن در کل جامعه می‌شود تا جایی که در حال حاضر می‌بینیم که گاه آنچه اهمیتی بیشتر از محتوا و تاثیرگذاری پیدا می‌کند، شکوه ظاهری در جامعه است بنابراین اگر فردی بخواهد در منزل خودش هم مراسم مذهبی برگزار کند، ظواهر امر هم برای او اهمیت پیدا می‌کند. این فربه شدن موجب می‌شود که آیین‌های دینی شاخ و برگ پیدا کنند بدون آنکه اطمینان داشته باشیم آیا به محتوا رسیده‌ایم یا نه.