وقتی رنگ تهران از ترس زلزله می پرد امدادگران، مسئولان و مردم چه باید بکنند؟

تهران می‌لرزد! لرزه‌هایی که به گفته کارشناسان با توجه به احاطه تهران میان چند گسل بزرگ، دیر یا زود بر تن شهر خواهد نشست. شهری که با توجه به تراکم بالای جمعیت و بافت‌های ضعیف، خطرات زیادی آن را تهدید می‌کند. پیشگیری و امدادرسانی، دو بحث جدی در این میان است که متولی‌های گوناگونی دارد. چند وقتی است صحبت از فعال شدن گسل‌های تهران به میان آمده است، گسل‌هایی که هیچ وقت خاموش نبوده‌اند و تنها گاهی فعالیتشان بیش از حد می‌شود. خیلی‌ها معتقدند در صورت وقوع زلزله احتمالی در تهران، کلانشهر رو به تعطیلی می‌رود و عده زیادی جان خود را از دست خواهند داد، اما در این میان بعضی از کارشناسان نیز هستند که اعتقاد دارند، زمین‌لرزه تنها در نقاطی به وقوع خواهد پیوست و این به معنی تعطیلی کل شهر نیست. همین کارشناسان راه‌های گوناگونی را برای امدادرسانی به مردم آسیب‌دیده این شهر متراکم بر می‌شمرند و استفاده از تونل قطارهای شهری را بهترین راه برای انتقال مصدومان می‌دانند. تونل‌هایی که با توجه به نوسازبودن، خطرات کمتری را در پی دارند، اما در کنار همه این مسائل، لزوم آموزش همگانی مردم، نکته‌ای است که همه کارشناسان بر اهمیت آن تاکید می کنند و معتقدند بهترین کمک‌ها در ساعات ابتدایی حادثه، از طریق خود مردم انجام می‌شود. از نگاه چهار کارشناس و مسئول حوزه امداد و نجات و بهانه لرزش های چند روز گذشته این موضوع را بررسی کرده ایم.

به روز رسانی انبارها اولویت ماست
متولی امدادرسانی و پاسخگویی در حوادث بزرگ، یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی است که سوال‌های زیادی را برای مردم ایجاد می‌کند. رئیس سازمان امدادونجات جمعیت هلال‌احمر با تاکید بر اینکه جمعیت هلال‌احمر متولی پاسخگویی در مدیریت بحران شهر تهران نیست، می‌گوید: «در واقع جمعیت یکی از اعضای مدیریت بحران به حساب می‌آید و در کنار سایر دستگاه‌ها اقدامات خود را پیش می‌برد. در واقع آمادگی برای مقابله با حوادث بحثی نیست که بتوان به‌راحتی از آن صحبت کرد بلکه یک کار دسته‌جمعی به حساب می‌آید. مهم‌ترین معضل برای پاسخگویی مناسب به حوادث، فقر اطلاعات از بافت‌های شهری در کشور است که با توجه به برنامه‌های شهرداری تا حدودی در حال مرتفع شدن قرارگرفته است. البته باید توجه داشت که تمهیدات جمعیت هلال‌احمرکه به عنوان وظیفه‌ای از سوی دولت به آن واگذار شده است، صرفا برای وقوع زمین‌لرزه نیست و کل حوادث بزرگ را شامل می‌شود، چراکه زیرساخت‌هایی که از سوی جمعیت برای زمان وقوع حادثه فراهم شده، متناسب با انواع حواث و بلایا است.»

دکتر ناصر چرخ‌ساز در ادامه به ظرفیت انبارها برای دپو اقلام امدادی اشاره و تصریح می‌کند: «تجهیز انبارها برای افراد کل کشور، رقم سنگینی می‌شود، اما به طور تقریبی در کشور اگر در هر نقطه یا منطقه‌ای حادثه‌ای به وقوع بپیوندد، می‌توانیم متناسب با استانداردهای جهانی وارد عمل شویم و با توجه به این موضوع باید همیشه در حال به‌روزرسانی انبارها باشیم. یکی از مهم‌ترین نکاتی که در این میان وجود دارد، بحث دپو اقلام در مناطق مختلف تهران است که برای اجرایی‌شدن این موضوع در حال رایزنی برای ایجاد تفاهمنامه‌ای با شهرداری هستیم.»

لزوم آموزش همگانی مردم با یک تلنگر
چگونگی آمادگی نیروهای امدادی در زمان وقوع حوادث از دیگر موضوعاتی است که رئیس سازمان امدادونجات به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: «یکی از مهم‌ترین بحث‌های ما برای حضور موثر در حوادث مختلف، توان‌افزایی امدادگران است که با توجه به برنامه‌ریزی‌های انجام شده به‌زودی آغاز می‌شود. در مرحله شهرستانی برنامه‌ریزی‌های ابتدایی از سوی جمعیت‌های استان‌ها صورت گرفته و در مرحله استانی و ملی نیز که توسط سازمان امدادونجات برگزار می‌¬شود، این برنامه‌ریزی‌ها به زودی کلید خواهد خورد، اما مهم‌ترین دغدغه‌ای که در این میان وجود دارد، لزوم آموزش همگانی مردم است که باید با یک تلنگر آنها را مجاب کرد که در این آموزش‌ها شرکت کنند. از طرفی باید در نظر داشت، این حس اعتماد مردم مهم‌ترین نقطه قوت برای جمعیت به حساب می‌آید و از طرف دیگر مسئولیت را برای این نهاد مردمی سنگین‌تر می‌کند.»

بدون آموزش مردم، حتما با بحران مواجه می‌شویم
آمادگی دستگاه‌های امدادی برای حضور در حوادث، شاید شرایط کاملی را برای امدادرسانی در زلزله احتمالی پایتخت فراهم نکند. مسئله‌ای که رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران بر آن تاکید دارد و معتقد است اگر همه امکانات دولتی را نیز گسیل کنیم، تا مردم آموزش‌های لازم را برای خودامدادی و دگرامدادی ندیده باشند، باز هم با بحران مواجه می‌شویم. احمد صادقی در این خصوص می‌گوید: «یکی از مهم‌ترین راهکارهایی که ما ایجاد کردیم این بود که بحث مدیریت بحران جامع‌محور را از اماکن شروع کردیم. در واقع بر اساس مصوبه شورای شهر تهران ما باید برای اماکن شهر تهران مدیریت بحران را تعریف کنیم. در این طرح با مراجعه به ساکنان اماکن خاص، دعوت به مبادرت برای تشکیل گروه مدیرت بحران به عمل آمد که از سوی مردم با استقبال خوبی روبه‌رو شد. در این طرح که تا حدودی پیش رفته است، بعد از تشکیل گروه‌های مردمی از آنها خواسته می‌شود سند مخاطرات مکانی خود را تهیه کنند و ما بر اساس آن سند موظف می‌شویم خطرات احتمالی را حذف کرده یا آن را به حداقل برسانیم. البته در این طرح با توجه به آموزش‌هایی که به شرکت‌کنندگان داده می‌شود، آنها نحوه مقابله با مخاطرات را نیز یاد می‌گیرند.»

وی در ادامه می‌گوید: «در این مقطع نقشه‌های تخلیه اضطراری را در دست طراحی داریم که تا به حال نقشه ۲۸۰ محله تهران آماده شده است. این نقشه‌ها در اختیار ساکنان اماکن قرار می‌گیرد و آنها با چگونگی تخلیه اضطراری و امن‌ترین نقاطی که در نزدیکی خود دارند، آشنا می‌شوند. بعد از اماکن به سراغ محلات رفتیم و با تشکیل گروه‌های ۵۵نفره دوام (داوطلب واکنش اضطراری محلات)، آنها را تحت آموزش‌های نیمه‌حرفه‌ای امدادرسانی قرار دادیم. البته این طرح در حال تکمیل شدن است و طبق برنامه‌ریزی‌های انجام شده تا پایان برنامه دوم یعنی پایان سال ۹۷ شهرداری تهران باید در هر محله دو گروه دوام سازماندهی شده باشد. این گروه‌ها طبق برنامه سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در زمان غیر از حوادث در اقدامات بشردوستانه حضور گسترده دارند، تا آمادگی همیشگی خود را برای مقابله با حوادث حفظ کنند.»

احمد صادقی همچنین از تشکیل خانه‌هایی در سراهای محلات خبر می‌دهد و می‌گوید: «بعد از گروه‌های دوام، در یک طرح گسترده‌تر اقدام به راه‌اندازی خانه‌هایی تحت عنوان دوام و ایمنی در سراهای محلات کردیم. این خانه‌ها با عضوگیری از افراد علاقه‌مند، ظرفیت استفاده آنها از آموزش‌های سازمان‌های مختلف امدادی را فراهم می‌کنند.»

طراحی سناریوهایی برای پیشگیری، آمادگی و مقابله در مخاطرات
رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در ادامه به طراحی سناریوهای ویژه از سوی شهرداری تهران اشاره می‌کند و می‌گوید: «برنامه کاهش خطرپذیری شهر تهران با مخاطره زلزله، از مهم‌ترین اقداماتی بوده که شهرداری تهران با همکاری موسسه مطالعات بین‌المللی ژاپن تهیه کرده و بر اساس این مطالعه و با توجه به شرایط شهر، به سناریوهای مختلفی رسیده است و بر اساس آن برنامه‌ریزی ویژه‌ای در بحث پیشگیری، آمادگی و مقابله در مخاطرات شهر تهران آماده کرده است. در واقع این طرح‌‌ها و برنامه‌هایی که تاکنون به آن اشاره کردم، چند برنامه از ۱۵برنامه پروژه بزرگی است که برای آمادگی با مخاطره زلزله تهران آماده شده است.»

احمد صادقی معتقد است بزرگ‌ترین نقطه ضعفی که وجود دارد، این است که مردم زمین‌لرزه تهران را جدی نگرفته‌اند. وی می‌گوید: «با توجه به سبقه تاریخی وقوع زلزله در دوره‌های زمانی گوناگون، مردم تهران باید آمادگی همیشگی برای مقابله با این مخاطره را داشته باشند و بپذیرند در شهری زندگی می‌کنند که با گسل‌های متفاوتی احاطه شده است. اما متاسفانه دیده می‌شود مردم این موضوع را زیاد جدی نگرفته‌اند. در واقع مردم باید با وسواس بیشتر به این موضوع بپردازند و متناسب با آن از مسئولان مطالبه کنند و بخواهند که نظارت بیشتری بر ساخت و ساز و… داشته باشند. در واقع مهم‌ترین آمادگی برای زمین‌لرزه احتمالی، این است که آنها در یک مکان مقاوم زندگی کنند.»

هیچ گسلی خاموش نیست
یکی از مهم‌ترین دغدغه این روزهای پایتخت‌نشینان صحبت از فعال‌شدن گسل‌هایی است که تهران را به احاطه درآورده است. گسل‌هایی که به گفته مدیر مرکز کنترل و هماهنگی عملیات سازمان امدادونجات هیچ وقت خاموش نبوده‌اند و تنها به‌خاطر پایین بودن سطح اطلاعات عمومی، صحبت از فعالیت مجدد آنها به میان می‌آید. مرتضی مرادی‌پور با تاکید بر فعالیت همیشگی گسل‌ها می‌گوید: «در هیچ جای جهان گسل خاموشی دیده نمی‌شود و فعالیت خاصه همه آنهاست. تنها در بعضی از مواقع فعالیت گسل‌ها بیش از همیشه شده و با قدرت بیشتری باعث لرزه زمین می‌شوند. در واقع وقتی این فعالیت بیش از حد می‌شود، لرزه‌های قوی‌تری ایجاد شده و مردم آن را احساس می‌کنند. وقتی می‌گوییم تهران روی کمربند زلزله قرار دارد، یعنی این گسل‌ها به‌صورت روزمره فعالیت دارند و لرزه‌های خفیف آن احساس نمی‌شود. مرادی‌پور به زلزله اخیر تهران در منطقه جوادآباد اشاره می‌کند و می‌گوید: «بیش از ۲۰لرزه در این منطقه احساس شد که بزرگ‌ترین آن ۲/۴ریشتر قدرت داشت. با توجه به ارتباطی که سازمان امدادونجات با موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران دارد، این موسسه در قالب هشدار به سازمان اعلام کرد که گسل‌ها در منطقه بیش از حد فعال شده است. البته با توجه به سامانه هشدار سریع که از طریق لینک مستقیم با موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران داریم، تمام لرزه‌ها به محض وقوع برای سازمان قابل مانیتورینگ است.» مدیر مرکز کنترل و هماهنگی عملیات سازمان امدادونجات با اشاره به تمهیدات اندیشیده شده در این حادثه می‌گوید: «بعد از این هشدار، خیلی زود برای ایجاد آمادگی به نیروهای امدادی، هشدارباش اعلام و به استان‌های تهران و سمنان نیز با توجه به احتمال وقوع زمین‌لرزه‌های پرقدرت‌تر، از طریق سازمان شرایط آماده‌باش اعلام شد.»

آماده‌باش از نوع زرد و نارنجی یا قرمز!

اعلام وضعیت نارنجی یکی از مهم‌ترین حرف‌های پرتنشی بود که بعد از زمین‌لرزه در منطقه جوادآباد تهران، میان مردم به‌خصوص اصحاب رسانه رد و بدل می‌شد. وضعیتی که به گفته مرادی‌پور در رده دوم اعلام آمادگی قرار دارد. مدیر مرکز کنترل و هماهنگی عملیات سازمان امدادونجات به سه نوع آماده‌باش زرد، نارنجی و قرمز در زمان وقوع حوادث اشاره می‌کند و می‌گوید: «هنگامی که وضعیت زرد اعلام می‌شود، کلیه مرخصی‌ها به طور اتوماتیک لغو شده و تیم‌های عملیاتی حاضر در پایگاه‌های امدادی هوشیارتر از قبل باید باشند. در واقع در این مرحله آمادگی امدادگران دوچندان می‌شود. اما وضعیت نارنجی یک مرحله بالاتر از آن است و وقتی اعلام می‌شود که هشدار جدی‌تر برای وقوع حوادث می‌دهند. در این وضعیت علاوه بر اینکه تیم‌های عملیاتی حاضر در پایگاه‌ها با هوشیاری بیشتر آماده ارائه خدمات هستند، در هر مرکزی یک تیم اضافه‌تر از تیم حاضر، تشکیل می‌شود. پایگاه‌های امدادی که به محل محتمل وقوع حادثه نزدیک‌تر باشند، باید با ضریب اطمینان بیشتری تیم‌ها را تقویت کنند. وضعیت قرمز نیز بعد از وقوع حادثه است که این مرحله حاد به حساب می‌آید و در صورت اعلام این وضعیت، کلیه عوامل امدادی جمعیت هلال‌احمر باید در محل‌های خدمت خود حاضر شوند.»

چگونگی فرماندهی عملیات در حوادث ممکن است یکی از سوالاتی باشد که ذهن خیلی‌ها را درگیر کند. مدیر مرکز کنترل و هماهنگی عملیات سازمان امدادونجات در این خصوص می‌گوید: «اگر وقوع حوادث در سطح منطقه‌ای و استانی باشد، مرکز فرماندهی عملیات در جمعیت استان اقدامات را پیش می‌برد و سازمان امدادونجات تنها فعالیت استانی را مانیتورینگ می‌کند، اما اگر سطح حادثه ملی باشد و تعداد زیادی از مردم را درگیر کرده باشد، در این مرحله مرکز کنترل و هماهنگی عملیات سازمان امدادونجات در کنار سایر مراکز امدادی فعالیت می‌کند و در کنار مانیتورینگ اقدامات، کمبودها و نیازهای اصلی را در دو بخش جست‌وجو و نجات و امدادرسانی تامین می‌کند.» وی در ادامه می‌گوید: «تامین تیم‌های عملیات، خودروهای نجات، خودروهای ارتباطات، تیم‌های آنست (سگ‌های تجسس)، سیستم‌های زنده‌یاب، بالگرد امدادی، موتورسیکلت‌های امدادی و سایر اقلام مورد نیاز برای عملیات از جمله نیازهایی است که در بخش جست‌وجو و نجات باید صورت بگیرد. اسکان و تغذیه اضطراری نیز در بخش امدادرسانی می‌گنجد که شامل تامین اقلامی از قبیل چادر، بسته‌های غذایی، ست‌های زیستی و… است که متناسب با شرایط حادثه و شرایط جوی متفاوت ارائه می‌شود.»

تعطیلی کل کلانهشر شایعه است!
تعطیلی کل کلانشهر در صورت وقوع زمین‌لرزه از شایعاتی است که زیاد شنیده می‌شود. مرتضی مرادی‌پور با رد این موضوع، می‌گوید: «وقوع زلزله در تهران قرار نیست کل شهر را دگرگون کند، چراکه به طور حتم یک یا چند منطقه از پایتخت درگیر آن خواهند شد و نباید این نگرانی وجود داشته باشد که کل تهران از بین می‌رود. در واقع باید با این تفکر غلط مقابله کرد، چراکه اگر بخواهیم اینگونه فکر کنیم، هیچ نوع آمادگی برای مقابله با این حادثه معنی پیدا نمی‌کند، اما باید توجه داشته باشیم، شرایط پایتخت نسبت به شهرهای دیگر خاص‌تر و تراکم جمعیتی در این شهر به نسبت زیادتر است، به تبع این حجم تراکم دسترسی تیم‌های امدادی را به مردم حادثه‌دیده محدودتر می‌کند.»

تونل‌های مترو، مناسب‌ترین راه دسترسی به مصدومان است
مدیر مرکز کنترل و هماهنگی عملیات سازمان امدادونجات به سه راه اصلی برای دسترسی به مصدومان اشاره می‌کند و می‌گوید: «در صورت بروز حوادث بزرگ مانند زلزله، نخستین راه دسترسی زمینی به مردم حادثه‌دیده است که با توجه به حجم بالای ترافیک پایتخت، کار برای امدادگران تا حدودی با دشواری همراه است. دسترسی هوایی از طریق بالگرد راه دیگر است که جمعیت هلال‌احمر ظرفیت کامل امدادرسانی از این راه را دارد. اما باید در نظر داشت محدودیت‌های خاص برای پرواز در آسمان تهران و همچنین عدم امکان فرود بالگرد در بعضی از نقاط از مشکلاتی است که ممکن است راه کمک‌رسانی را محدود کند.» وی در ادامه تصریح می‌کند: «اما شاید به نوعی سومین راه برای امدادرسانی، بهترین راهکار در زلزله احتمالی تهران باشد که سازمان پیشنهاد آن را نیز به سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران داده است. استفاده از تونل‌های مترو یکی از مهم‌ترین فرصت‌هایی است که با توجه به نوسازبودن و دسترسی مناسب آن به نقاط مختلف شهر، بهترین راه برای امدادرسانی به حساب می‌آید. در واقع در صورت بروز حادثه، با محدودکردن ورودی و خروجی‌ها، تیم‌های امدادی می‌توانند به دور از ترافیک شهری مصدومان را با سرعت بیشتری و تا نزدیک‌ترین محل به مرکز درمانی انتقال دهند. اما پیشنهاد ما این است که با رفع نواقص در امدادرسانی زمینی و هوایی، روند ارائه خدمات از هر سه راه صورت بگیرد.»

هنوز واقعیت امر برای مردم مشخص نشده است
هشدار در خصوص زمین‌لرزه تهران چند سالی می‌شود که آغاز شده و هر از چند گاهی این هشدارها صورت جدی‌تری به خود می‌گیرد. هشدارهایی که به گفته مدیریت سابق آموزش سازمان امدادونجات، جمعیت هلال‌احمر هنوز واقعیت امر را برای مردم مشخص نکرده است. عبدالرضا ارغایی که از نجاتگران پیشکسوت جمعیت نیز به حساب می‌آید و نزدیک به نیم قرن از حضورش در هلال‌احمر می‌گذرد، آینده خوبی را برای تهران پیش‌بینی نمی‌کند و معتقد است قبل از هر اقدام باید مردم را جدی‌تر به خطرات زلزله آگاه کرد. وی می‌گوید: «هنوز واقعیت امر برای مردم بازگو نشده است و ما به عنوان نخستین قدم در این راه باید عواقب زلزله تهران را به آنها بشناسانیم. با توجه به شرایط فعال شهر تهران، شاید مهم‌ترین اقدام، آمادگی مردم از طریق آموزش‌هایی باشد که در طرح‌های گوناگون از طریق سازمان‌های مختلف مدتی است شروع شده است. آموزش‌هایی که بهتر است تحت یک برنامه منسجم ملی پیش رود و اینگونه ناهماهنگ نباشد. همیشه این سوال پیش می‌آید در صورت وقوع زمین‌لرزه در تهران، بعد از چند ساعت می‌توان به مصدومان دسترسی پیدا و امدادرسانی را آغاز کرد؟ اما باید در نظر داشت با توجه به آسیب‌پذیری بافت‌های شهر و همچنین پیچیدگی مسیرها، سرعت امدادرسانی در ساعات ابتدایی با کندی مواجه می‌شود. همین موضوع باعث می‌شود تا بگوییم بهترین کار آموزش دادن به مردم و ذهنیت دادن به آنها برای خودامدادی است. البته این آموزش‌ها باید در قالب طرح ملی پیش رود و مردم به گونه مناسب سازماندهی شوند.»

ارغایی همچنین به لزوم ایجاد امکانات و تجهیزات امدادی در محله‌های مختلف اشاره می‌کند و می‌گوید: «تا به امروز در بعضی از محله‌ها امکانات مختلفی ایجاد شده است که متاسفانه مردم هنوز نحوه استفاده آن را آموزش ندیده‌اند. این در صورتی است که در زمان وقوع حوادث بزرگ، خود مردم هستند که می‌توانند به یکدیگر کمک کنند. روش‌های تخلیه اضطراری و پناهگیری در لحظات اولیه از مواردی است که باید به‌صورت جدی‌تر به مردم آموزش داده شود. متاسفانه شهروندان در خانه‌های امنی زندگی نمی‌کنند و حتی سازه‌های جدید از امنیت کافی برخوردار نیستند.»

تنظیم گزارش: پریسا زمانی