نقد گزارش آمانو درباره ایران هم‌زمان با آغاز نشست شورای حکام

با وجود سیر صعودی همکاری‌های جدید میان ایران و آژانس و تاکید دولت بر شفاف‌سازی بیش‌تر، آژانس در برخورد با موضوع ایران "سرسختانه" سعی دارد تا چارچوب اتهامات و ادعاها علیه ایران را حفظ کند.

نشست فصلی شورای حکام روز دوشنبه با سخنرانی یوکیا آمانو، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در وین به مدت یک هفته آغاز می‌شود و موضوع هسته‌ای ایران و نیز گزارش آژانس درباره فعالیت‌های صلح‌آمیز ایران به احتمال قوی اواخر هفته جاری در دستور کار شورا قرار می‌گیرد.

آمانو جمعه هفته گذشته گزارشش درباره ایران را برای بررسی بیش‌تر به طور غیررسمی در اختیار 35 عضو شورای حکام قرار است؛ گزارشی که به اصطلاح محرمانه خوانده می‌شود اما در عمل در تمامی سایت‌های تحلیلی و رسانه‌ها می‌توان آن را به راحتی یافت.

با وجود اتخاذ رویکرد جدید در همکاری با آژانس از سوی دولت یازدهم و افزایش نظارت‌ها و بازرسی‌ها از مراکز و فعالیت‌های هسته‌ای ایران اما دبیرخانه این نهاد بین‌المللی هسته‌ای هم‌چنان رویکردی تقابلی و اتهامی دارد. برخوردی که از سوی بسیاری از صاحبنظران خارجی و ایرانی مبتنی بر رویکرد دوگانه است.

از زمان اجرای توافق ژنو فعالیت‌ و رفت‌وآمدهای بازرسان و مقامات آژانس به ایران افزایش یافته است و طبیعی است که بر حجم گزارش آمانو درباره ایران نیز افزوده شود؛ گزارشی که به آن صفحاتی به عنوان ضمیمه الحاق شده است.

گزارش اخیر مدیرکل آژانس به ارایه جزییات بررسی‌ها و نظارت‌های بازرسان آژانس از روند فعالیت‌ها و مراکز هسته‌ای ایران، اجرای "برنامه اقدام مشترک" (جاپ) و نیز روند همکاری‌های ایران و آژانس بر اساس "چارچوبی برای همکاری" می‌پردازد.

بنا بر این‌ گزارش، ایران برای اولین بار در پنج سال گذشته برای نشان دادن حسن نیت و شفاف‌سازی بیش‌تر به سوالات و ابهامات آژانس درباره ابعاد احتمالی نظامی برنامه هسته‌ای‌اش پاسخ داد.

موضوع توسعه چاشنی‌های انفجاری (EBW) اولین سوالی بود که ایران در دومین مرحله از تعاملش با آژانس در راستای "چارچوبی برای همکاری" به آن پاسخ داد. هم‌چنین قرار است در سومین مرحله از این همکاری‌ها ایران به "تبادل اطلاعات با آژانس در ارتباط با ادعاهای مربوط به انفجارات پرقدرت از جمله آزمایش انفجار پرقدرت در مقیاس بزرگ در ایران" و "ارائه اطلاعات ذی ربط مورد توافق دو طرف و توضیحات مربوط به مطالعات صورت گرفته یا مقالات منتشر شده در ایران در ارتباط با انتقال نوترون و مدل سازی و محاسبات مربوطه و استفاده ادعایی از آنها در مواد فشرده" بپردازد.

علاوه بر این ایران در چهار ماه گذشته دسترسی‌هایی ولو مدیریت شده اما فراتر از تعهداتش به مراکز هسته‌ای کشور را برای بازرسان آژانس فراهم کرده است.

همکاری‌های ایران با آژانس در حالی در سومین مرحله خود قرار گرفته است که به نظر می‌آید یک رابطه یک سویه میان دو طرف برقرار است؛ ایران در این مدت به توضیح و ارایه پاسخ به سوالات و ابهامات آژانس پرداخته است اما از آن سو هیچ توضیح و پاسخی شنیده و دیده نمی‌شود!

در همین حال با وجود رویکرد جدید ایران در دولت یازدهم که مبتنی بر شفاف‌سازی و اعتماد‌سازی بیش‌تر است، ادبیات و عبارات به کار گرفته شده در دو گزارش اخیر مدیرکل به ویژه گزارش اخیر توام با سوءظن، بدبینی و سرسختانه است.

به گزارش ایسنا،‌ آمانو در پاراگراف دوم گزارشش اعلام می‌کند که "اجرای کامل تعهدات ایران جهت اعاده اعتماد به ماهیت صرفا صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای‌اش لازم است."

کارشناسان حقوقی و سیاسی معتقدند به کار بردن واژگانی از جمله اجرای "کامل"، اعاده "اعتماد" و "ماهیت" صلح‌آمیز کلماتی هستند که همواره از ابتدای شروع بحث هسته‌ای تاکنون گریبان ایران را گرفته است.

آن‌ها معتقدند که این کلمات در چارچوب‌های حقوقی بین‌المللی هیچ معیار و شاخصی برای اندازه‌گیری ندارند که به طور مثال چه زمانی و چگونه اجرای تعهدات "کامل" می‌شود. شاید سال‌ها و دهه‌ها زمان نیاز باشد برای مدت نامعلومی این اهداف کلی از نظر آژانس محقق نشود.

متاسفانه در سال‌های گذشته به ویژه بعد از جایگزینی یوکیا آمانو به جانشینی محمد البرادعی از تعداد این کلمات و واژگان در گزارش‌های آژانس کاسته نشده است.

آژانس درباره شش گام اولی که ایران در قالب "چارچوبی برای همکاری" برداشت، بعد از گذشت چهار ماه و انتشار دو گزارش فصلی اعلام می‌کند که هم‌چنان در حال ارزیابی اطلاعات و توضیحاتی است که ایران ارایه کرده است و ایران بدون دریافت نظر و پاسخ رسمی آژانس به شش سوال اول، هفت گام دیگر را نیز اجرا کرد که یکی از این هفت گام از مهم‌ترین و کلیدی‌ترین سوالات و بحث‌های آژانس در چارچوب مطالعات ادعایی است.

علاوه بر این، ایران برای اجرای پنج گام دیگر در سه ماه آینده نیز با آژانس توافق کرده است.

برخی کارشناسان با توجه به اهمیت موضوعات و ابهاماتی که ابعاد نظامی را در برمی‌گیرد معتقدند ایران باید در چگونگی پاسخ به این سوالات از یک سو و دریافت نظر رسمی آژانس محتاطانه و قطعی برخورد کند به گونه‌ای که تا آژانس پاسخ به یک سوال را بررسی نکرده و نظرش را اعلام نکرده به سراغ موضوع بعدی نرود و اجازه ندهد باب طرح سوالات بیش‌تر در طول زمان به بهانه‌ها و اسناد ادعایی هم‌چنان باز بماند.

بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی پیش از این در این‌باره به ایسنا گفته بود که درباره نحوه جمع‌بندی پاسخ‌های ایران " برخی نکات و ملاحظات حقوقی از نظر ما وجود دارد که آژانس باید به آن‌ها توجه کند و این ایراد از سوی ایران به آژانس وارد است."

آمانو در بند 57 گزارش خردادماه با اشاره به نشست فنی 6 اردیبهشت 1393 (26 آوریل 2014) در تهران اعلام می‌کند که "لازم است آژانس قادر شود یک ارزیابی سیستمی از موضوعات باقی‌مانده مندرج در زمینه گزارش نوامبر 2011 مدیرکل انجام دهد و این مستلزم بررسی و به دست آوردن درکی از هر موضوع در جای خودش است که توسعه چاشنی‌های انفجاری یکی از آن‌هاست." آژانس تاکید دارد که "بعد از رسیدن به درک از هر موضوع همه موضوعات را با یکدیگر در یک سیستم قرار داده و آن سیستم را به عنوان یک مجموعه ارزیابی می‌کند".

می‌توان گفت که آژانس با این اظهارنظر به صراحت دست رد به انتظارات و خواست ایران زده است.

برخی کارشناسان بر این‌نظرند که آژانس با این اظهارنظر هرگونه مختومه اعلام کردن سوالات و ابهامات درباره گذشته و حال برنامه هسته‌ای آن هم در چارچوب گزارش نوامبر 2011 را به زمانی نامعلوم در آینده موکول می کند!

این رویکرد آژانس به طور کامل بر خلاف روح همکاری متقابل و توام با حسن نیت و بر خلاف رویه‌ای است که ایران و آژانس در مدالیته همکاری 2007 برای پاسخ به شش سوال مهم و کلیدی آژانس در پیش گرفتند.

این کارشناسان هم‌چنین اضافه کردند که مشخص نیست مفهوم و معنای "ارزیابی سیستمی" یا به دست آوردن "درک" از هر موضوع در جای خود به لحاظ حقوقی، فنی و سیاسی به چه معنا و کیفیتی است. از سویی آژانس به این‌ها اکتفا نمی‌کند و تاکید دارد که بعد از رسیدن به درک از هر موضوع، آن وقت همه موضوعات را باید در یک سیستم قرار داده و موضوعات را در یک مجموعه ارزیابی کند!

به این ترتیب آژانس هر لحظه می‌تواند به موضوعاتی که ایران به آن‌ها در مراحل اولیه پاسخ داده رجوع کند و دوباره خواستار پاسخ و ارایه توضیحات شود.

برخی کارشناسان معتقدند با توجه به رویه آژانس در مقاطع گذشته که نشان داده در برخورد با ایران متاثر از سیاست برخی کشورهای عضو آژانس است، رویکرد آژانس در پاسخ به همکاری‌های جدید ایران برای رفع ابهامات و سوالات باقی‌مانده مبتنی بر پاسخ به "همه چیز" از سوی ایران و جواب ندادن به "هیچ چیز" از سوی آژانس است.

به نظر می‌آید نه تنها در مذاکرات هسته‌ای میان ایران و 1+5، بلکه در همکاری جدید ایران با آژانس نیز قوانین "مکعب روبیک" که مقامات ایرانی و آمریکایی هر دو معتقدند مذاکرات هسته‌ای درباره توافق جامع مثل این بازی است حاکم است. با این تفاوت که حداقل در همکاری‌های ایران و آژانس، این آژانس است که تعیین‌کننده قواعد بازی به ویژه درباره چگونگی اعلام حل و فصل مسایل باقی‌مانده است.

در عین حال برخی کارشناسان نیز معتقدند رفتار آژانس برای چگونگی و زمان خاتمه دادن به هر سوال و اعلام آن حاکی از تحت فشار قرار داشتن این نهاد نظارتی بین‌المللی از سوی برخی کشورهای هسته‌ای عضو آژانس است.

این کارشناسان با اشاره به مخالفت برخی کشورهای عضو آژانس با مدالیته همکاری ایران و آژانس در سال 2007 اعلام می‌کنند که " آژانس تحت فشار کشورهایی مثل آمریکا و هم‌پیمانانش دیگر زیر بار توافقی مثل مدالیته 2007 نخواهند نرفت، چرا که این احتمال وجود دارد با اعلام قانع شدن آژانس از پاسخ‌های ایران در عمل بهانه‌های حقوقی از موضوع هسته‌ای ایران گرفته شود."

به گزارش ایسنا، شاید صریح‌ترین جمله مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در گزارشش درباره همکاری‌های ایران با آژانس که کمی جنبه مثبت دارد درباره "ارائه اطلاعات بیش‌تر در مورد یک راکتور تحقیقاتی جدید است که می‌گوید بر اساس آنالیز اطلاعات ارائه شده، آژانس در حال حاضر هیچ موضوع باقی مانده‌ای را در ارتباط با این اطلاعات شناسایی نکرده است.

اما باز هم این جمله موید این مطلب نیست که آژانس از اطلاعات ارائه شده از سوی ایران قانع شده است و موضوع دیگر مورد پرسش قرار نمی گیرد.

از نکات دیگر گزارش اخیر یوکیا آمانو این است که آژانس مطابق فهرست مسایلی که در ضمیمه گزارش نوامبر 2011 در چارچوب مطالعات ادعایی و به گفته مقامات کشورمان بر اساس اسنادی جعلی بیان کرده است، سوالات خود را مطرح می‌کند.

در عین حال، با توجه به هفت گامی که در سومین مرحله از همکاری‌ها مقامات کشورمان توافق‌ کردند تا اجرا کنند، ایران نیز سعی دارد اهداف خود را در این مذاکرات پیش ببرد. اول این‌که مذاکرات با آژانس هر چند غیر مستقیم متاثر از مذاکرات سیاسی است، بنابراین اگر در آن مذاکرات روند کند پیش رود طبیعی است که در این سوی میدان در آژانس نیز روند همکاری‌ها کند می‌شود که البته دو طرفه است. یعنی به همان نسبت که ایران همکاری‌هایش را کاهش دهد آژانس نیز در اعلام نظرش درباره پاسخ‌های ایران نیز کند عمل خواهد کرد. از سویی می‌توان گفت دو گام از هفت گام اخیر همان اقداماتی است که ایران باید در چارچوب "برنامه اقدام مشترک" در مدت شش ماه اجرا کند.

از نکات قابل توجه دیگر گزارش اخیر آژانس، استدلال مدیرکل درباره این جمله است که "نمی‌تواند نتیجه‌گیری کند که تمام مواد هسته‌ای در ایران برای فعالیت‌های صلح‌آمیز هستند". شاید این برای اولین‌بار است که مدیرکل در گزارش رسمی خود در توجیه این که چرا چنین جمله‌ای را در گزارش‌هایش می‌نویسد، جدای از این‌که پاسخش مورد قبول ایران است یا خیر اشاره کرده است.

آمانو در پاورقی این گزارش می‌نویسد: "شورای حکام از اوایل 1992 در مقاطع مختلف چندین بار تاکید کرده است که پاراگراف 2 از INFCIRE / 153 / Corr که دایر بر ماده 2 موافقت‌نامه پادمان ایران است، آژانس را مختار و ملزم به پیگیری راستی‌آزمایی هر دو موضوع انحراف نداشتن هسته‌ای از فعالیت‌های اعلام شده (صحت) و نبود فعالیت‌های هسته‌ای اعلام نشده در کشور (یعنی کامل بودن) کرده است."

هنوز هیچ یک از مقامات کشورمان درباره این بخش از گزارش آژانس اظهارنظری نکرده‌اند.