هامون جان داد

هامون، هفتمین تالاب جهان غریب و تنها، در مظلومیت زیر شلاق های سهمگین توفان و بی مهری ها جان داد.

 15 سال است که لب تشنه و نالان در گوشه ای از دشت سیستان تنها به زوزه های قهرآمیز و چندش آور توفان و بادهای 120 روزه گوش می دهد و دریغ از قطره ای آب.

15 سال است که در حسرت شنیدن صدای مرغابی ها، لک لک ها، قوها و چورها چشم به راه فریادی از سر سهم خواهی است، مگر نه این است که خود را متعلق به جامعه بین المللی می داند، پس کجایند آنانی که دم از حفظ محیط زیست می زنند و در قالب تشکل های زیست محیطی همواره فریاد سبزشان گوش جهانیان را کر کرده است.

آیا همچون هامون در خواب ناخواسته فرو رفته اند، اما نه، هامون با شلاق های زهرآگین توفان های شن به ناچار به خواب رفته است، حامیان محیط زیست که حتی جای یک شلاق کوچک بر بدنشان نیست چگونه درک می کنند این همه زجر و درد را.

هامون وقتی ساکنان تختک ها و روستاهای حاشیه خود را نظاره می کند که چگونه تن به مهاجرت داده یا برای لقمه ای نان دست به چه کارهایی همچون قاچاق سوخت می زنند، زجر فراوانی می کشد.

هامون به ناچار سم های ستوران چهار چرخ را بر گرده های خود حس می کند و ناله می زند و با دیدگانی کورسو نظاره می کند که چگونه این چهارپایان که به جای سم، لاستیک دارند انواع و اقسام کالای قاچاق را بارگیری کرده و از جان و قلبش عبور می کنند و جای پایشان نه، لاستیکشان بر تارو پود هامون باقی مانده است.

هامون ضجه می زند زیرا که فرزندانش اینک برای لقمه ای نان به خلاف رفته اند، همان هایی که تا چندی پیش پارو و تور و قلاب و تفنگ و اره و چوب در دست داشتند و سوار بر توتن ها از قلب هامون ماهی و مرغابی صید می کردند و نی و لوخ استحصال کرده و با دامداری و صیادی و ده ها شغل دیگر روزی حلال بر سفره خویش می بردند.

هامون من؛ گریه کن شاید از صدای ضجه های تو نواده های رستم سر از خاک بر آرند و سهمت از آب هیرمند را بستانند. هامون من؛ یادت هست وقتی مردم دیارت به هر بهانه ای ˈنوروز، قربان، غدیر، فطر، نیمه شعبان و....ˈ دسته دسته سوار بر اسب و شتر و الاغ و وانت و .... در اطراف کوه خواجه ات و تختک ها و کناره های نیلگونت جمع شده و با ساز و دهل به شادی و نشاط می پرداختند.

یاد آن روزها من را که خیلی آزار می دهد، تو را که همیشه شلاق خور توفان و خاک و شن هستی، نمی دانم ....

اکنون با گذشت ده ها سال هامون و سیستان همچنان چشم به همسایه دوخته اند تا شاید قطره ای آب از پس مانده های خود مرحمت کند ....

زندگی در اینجا بسختی می گذرد، نبود آب سرزندگی و شادابی را از مردم این منطقه به یغما برده است!

مردمان خسته سیستان سال هاست که صورتشان را با سیلی سرخ نگه داشته اند ...

در اینجا زندگی به حال مردم زار می زند نه مردم برای زندگی!

ساکنان بسیاری از روستاهای سیستان چاره کار را در کوچ و مهاجرت دیده و همچون سال های 49 و 50 خانه و زمینهایشان را رها کرده و به شهر و دیاری دیگر کوچ می کنند تا شاید لقمه نانی به کف آرند....

نبود آب از یک سو و توفان های و بادهای سهمگین همراه با ریزگردها در تمام طول سال در منطقه سیستان زندگی را مخاطره آمیزتر و سخت تر کرده است.

عمر زیادی برای سیستان باقی نمانده است، گفته می شود روزانه حدود 30 خانوار در حال مهاجرت از این منطقه هستند.

وقتی درآمدی نداشته باشی یعنی نابودی زندگی و کوچ.

وقتی نتوانی نانی برای خانواده ات مهیا کنی! یعنی نابودی زندگی و کوچ.

وقتی سینه ات از ریزگردها مبتلا به آسم شد و قدرت تهیه دارو نداشته باشی! یعنی نابودی زندگی و کوچ.

خشک شدن تالاب هامون فاجعه ای را برای مردم سیستان رقم زده است که تاکنون در تاریخ شکوهمند این خطه به خود ندیده است، زندگی و اقتصاد مردم فلج شده است.

تالاب بین المللی هامون یکی از تالاب های مهم دنیا و بزرگ ترین دریاچه آب شیرین در سراسر فلات ایران محسوب می شد اما بستر خشکیده آن در دوره 15 ساله خشکسالی خسارت های زیادی را به این منطقه وارد کرده است.

هامون در زمانی که تالاب بود مساحتی حدود پنج هزار و 700 کیلومتر مربع و دامنه عمقی یک تا 5 متر در ناحیه کویری و بیابانی شرق کشور در منطقه سیستان را فرا گرفته بود.

تالاب هامون در طول تاریخ در امرار معاش ساکنان روستایی منطقه سیستان نقش بسزایی ایفا کرده به طوری که گفته می شود با خشکیدن آن بیش از 70 هزار بهره بردار بخش کشاورزی و سه هزار خانوار صیاد بیکار شده اند.

خشکیدن هامون جز در حوزه اقتصادی، ابعاد دیگری را نیز به شدت تحت تاثیر قرار داده و توفان شن و ماسه و گرد و غبار سیستانی ها را خانه نشین کرده است.

هفتمین تالاب بین المللی جهان پیش از خشکسالی زیستگاه امنی برای گونه های مختلف پستانداران، پرندگان، خزندگان و دوزیستان به شمار می رفت. همچنین صنایع مختلف از قبیل: حصیربافی، قالی بافی، کشاورزی، دامداری، صیادی و... ناشی از جریان آب هیرمند به مرز ایران در سیستان و سرانجام پرآبی هامون رونقی مضاعف داشت.

پرواز پرندگان بر فراز آسمان آبی دریاچه هامون و زیست انواع جانوران و وزش بادهای موسمی 120 روزه چشم انداز زیبا و دلنشینی را در این منطقه به وجود آورده بود که سایر شهرها و شهروندان سیستان و بلوچستان نیز از آن بهره مند بودند.

با تغییر شرایط آب و هوایی و خشکسالی دراین منطقه گرد و غبار و توفان شن و ماسه جایگزین آب و هوای بهاری شد و مشکلات بسیاری را برای این خطه به وجود آورده است.

متاسفانه سد کجکی به عنوان بزرگترین سد ساخته شده بر روی رودخانه هیرمند در استان هلمند افغانستان مانع اصلی رسیدن آب کافی به هامون است.

شایع است که دولت افغانستان سعی دارد با ساخت سد دیگری به نام کمال خان در ولایت نیمروز و هدایت هیرمند به سمت ˈگودزره ˈ به طور کامل آب را بر روی سیستان ببندد و مانع رسیدن قطره ای آب به ایران شود.

مردم انتظار دارند دستگاه دیپلماسی وزارت امور خارجه، کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی و سایر دستگاه های دست اندرکار برای رهاسازی و آزاد کردن حقابه ایران از هیرمند هرچه سریع تر اقدام کنند.

عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی به خبرنگار ایرنا گفت: تالاب هامون تنها متعلق به ایران نیست بلکه تالابی بین المللی است و باید حقابه بین المللی برای آن تعیین شود و سازمان های بین المللی مدعی حفظ محیط زیست باید اقدامی اساسی برای نجات آن انجام دهند.

ˈسیدباقر حسینیˈ تصریح کرد: دریاچه هامون از 15 سال پیش تاکنون با مشکل روبه رو بوده و کسی به این موضوع توجه جدی نکرده است.

رییس فراکسیون مرزنشینان و نماینده مردم زابل، هیرمند، زهک، هامون و نیمروز در مجلس با انتقاد از کم توجهی نسبت به مشکلات دریاچه هامون از تشکیل فراکسیون نجات دریاچه هامون خبر داد و گفت: با خشک شدن این دریاچه، شن های روان بسیاری از روستاهای مرزی را مدفون کرده که با ادامه این موضوع خطر مرز های جنوب شرق کشور را تهدید خواهد کرد.

نماینده مردم پنج شهرستان شمال سیستان و بلوچستان در مجلس شورای اسلامی گفت: در پی خشک شدن دریاچه هامون به طور قطع شاهد تخلیه روستاهای مرزی منطقه خواهیم بود.

وی اظهار داشت: ریزگردهای ناشی از توفان و خشک شدن دریاچه هامون سلامت مردم این منطقه را تهدید می کند، آسم و بیماری های ریوی در شهرها و روستاهای منطقه از این جمله است.

وی تشکیل فراکسیون نجات دریاچه هامون در مجلس را یکی از راهکارهای رفع مشکل این تالاب بین المللی ذکر کرد و گفت: کنترل و تثبیت شن های روان و ماسه بادی ها از دیگر راهکارها است که نیاز به سرمایه گذاری دولت دارد.

رییس فراکسیون مرزنشینان در مجلس تصریح کرد: در مناطقی از افغانستان به علت قرار گرفتن در تونل باد، شن های روان به سمت روستاهای شمال سیستان و بلوچستان حرکت می کند که این مناطق نیز نیاز به تثبیت دارند.

رییس دانشکده علوم زمین و جغرافیای دانشگاه سیستان و بلوچستان گفت: ناهماهنگی گذشته در دستگاه های اجرایی بویژه در این استان و سازمان های موظف و دستگاه دیپلماتیک کشور تالاب بین المللی هامون را به نابودی کشاند.

دکتر ˈمحمدرضا نوریˈ در گفت وگو با خبرنگار ایرنا وضعیت این تالاب بین المللی را بسیار بحرانی توصیف کرد و افزود: حیات سیاسی و اکولوژیکی هامون نابود شده و تا زمانی که هماهنگی های لازم با سازمان های مربوطه صورت نگیرد این وضعیت همچنان ادامه دارد.

وی اظهار داشت: از آنجا که منبع اصلی تامین کننده آب تالاب هامون برون مرزی است و حجم آب دریافتی از منابع داخلی بسیار کم و ضعیف است دستگاه های دیپلماسی، شورای امنیت ملی و وزارت امور خارجه باید با تلاشی مضاعف و برگزاری نشست های بین المللی مساله حقابه ایران از افغانستان را حل کنند.

استاد دانشگاه سیستان و بلوچستان گفت: هماهنگی های لازم باید بین دستگاه های اجرایی و ارگان های مربوطه که مستقیم و غیرمستقیم از تالاب بین المللی هامون استفاده می کنند صورت گیرد و مسوولان سیاسی استان بویژه استاندار هرچه زودتر ستاد احیای این تالاب را تشکیل داده و موظف کند تا نشست های کارشناسی سنگین با برنامه خروجی مشخص در راستای احیای دریاچه با مدیریت خودشان برگزار شود.

نماینده وزیر علوم در سازمان نظام مهندسی، کشاورزی و منابع طبیعی سیستان و بلوچستان ادامه داد: بازنگری مطالعات انجام شده، به هنگام کردن مطالعات و تقسیم وظایف و برنامه های تصمیم گیری شده مهم ترین اولویت نشست های اجرایی در قالب ستاد احیای تالاب هامون با موضوعات اجرایی، علمی، پژوهشی و تحقیقاتی است.

نوری اضافه کرد: تمام نمایندگان مردم سیستان و بلوچستان در مجلس شورای اسلامی، ائمه جمعه و جماعات، ریش سفیدان و معتمدان محلی و همچنین مراکز علمی، پژوهشی و تحقیقاتی استان باید پیگیر مطالبات زیست محیطی، اکولوژی، کشاورزی و منابع طبیعی مردم استان بویژه در رابطه با احیای تالاب هامون باشند.

وی گفت: به طور قطع توانمندیها و ظرفیت های تالاب بین المللی هامون در گذشته نه چندان دور در بخش های کشاورزی، منابع طبیعی، شیلات، عشایری، صید و شکار و همچنین محیط زیست میلیاردی بود و از همه مهم تر هوای لطیف و پاک سیستان همواره باعث حضور گردشگران بی شمار به منطقه می شده است.

وی افزود: با فروپاشی هماهنگی های بین بخشی و برخورد صنفی و غیراداری دستگاه های اجرایی استان خشکسالی تالاب هامون تبدیل به ریزگردهایی شد که 210 روز از سال مردم و جمعیت ساکن در شمال و مرکز سیستان و بلوچستان را تهدید می کند.

رییس دانشکده علوم زمین و جغرافیای دانشگاه سیستان و بلوچستان اظهار داشت: باید هر چه زودتر با تشکیل نشست شورای اداری با حضور مسوولان اجرایی استان و کارشناسان سازمان حفاظت محیط زیست برای نجات مردم استان بویژه مرزنشینانی که در مسیر حرکت ریزگردها هستند، برنامه ریزی شود.

نوری گفت: تالاب بین المللی هامون از سال 80 دچار بحران خشکسالی شد اما متاسفانه مسوولان استانی کمترین اطلاع رسانی را در این زمینه داشتند از این روز لازم است نمایندگان مردم سیستان و بلوچستان در مجلس مساله احیای این دریاچه را در قالب مطالبات استان به گوش مسوولان کشوری برسانند.

وی با بیان اینکه محققان و پژوهشگران بومی در هفت پژوهشکده دانشگاه سیستان و بلوچستان و چهار پژوهشکده دانشگاه زابل پیرامون موضوع تالاب هامون در حال مطالعه و بررسی هستند، افزود: بهتر است با توجه به آگاهی بیشتر محققان استانی از وضعیت منطقه کارهای مطالعاتی و پژوهشی در رابطه با احیای تالاب هامون را به آنان واگذار کرد و از پژوهشکده های کشوری به عنوان مشاور بهره گرفت.

مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان نیز به خبرنگار ایرنا گفت: زیستگاه آبی تالاب بین المللی هامون برای استفاده گونه های مختلف حیوانات و پرندگان به طور کامل نابود شده است.

ˈخسرو افسریˈ افزود: در مراتع اطراف تالاب هامون برخی از گونه های جانوری با زیستگاه خشکی مشاهده می شود که تعداد آنها با توجه به تداوم خشکسالی های چند سال اخیر رو به کاهش است.

وی اظهار داشت: پناهگاه حیات وحش هامون با 293 هزار هکتار گستره در شمال سیستان و بلوچستان واقع شده که بر اساس مصوبه کنوانسیون رامسر حدود 60 هزار هکتار آن را تالاب بین المللی هامون شامل سه بخش ˈپوزک، سابوری و هیرمندˈ تشکیل می دهد.

وی گفت: تالاب بین المللی هامون در گذشته با توجه به شرایط آب و هوایی مطلوب، تنها زیستگاه پرندگان در شرق کشور بود ولی در چند سال اخیر به سبب خشک شدن این تالاب تنها شمار کمی از پرندگان برای زمستان گذرانی به چاه نیمه ها (مخازن طبیعی آب) در منطقه سیستان مهاجرت می کنند.

مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان افزود: لویی، نی، گز و تاغ از مهم ترین گونه های گیاهی و پلیکان، فلامینگو، دال، افعی شاخدار ایرانی و مار جعفری از شاخص ترین گونه های جانوری ساکن در پناهگاه حیات وحش هامون است که تعدادشان با توجه به تداوم خشکسالی ها، حرکت شن های روان و افزایش غلظت ریزگردها به شدت در حال کاهش است.

افسری گفت: همچنین امروزه دیگر هیچ نمونه ای از انواع کپور و آمور به عنوان مهم ترین گونه های ماهیانی که در زیستگاه آبی تالاب بین المللی هامون زندگی می کردند، قابل مشاهده نیست.

وی اظهار داشت: با این وجود نمی توان به کلی قطع امید کرد زیراکه با برخی اقدامات می توان به احیای مجدد هامون امیدوار بود.

وی احداث کانال انتقال آب از چاه نیمه ها به تالاب بین المللی هامون را از مهم ترین اهداف این سازمان با هدف بهبود وضعیت زیستگاه های آبی پناهگاه حیات وحش هامون برشمرد و افزود: تاکنون بیش از نیمی از این کانال ساخته شده است.

وی بیان کرد: 20 میلیارد ریال برای اجرای مرحله نخست طرح احیای تالاب بین المللی هامون در شمال سیستان و بلوچستان اختصاص یافته است.

وی ادامه داد: در این مرحله برنامه های مختلفی از جمله لایروبی ورودی های آب که به تالاب هامون منتهی می شود، کانال کشی در تالاب برای مهار آب های روان که هم اینک میزان آن جزئی است و آموزش و ترویج فرهنگ حفاظت از محیط زیست در تالاب در حال اجرا است.

وی از سفر دکتر معصومه ابتکار معاون رییس جمهور و رییس سازمان حفاظت محیط زیست در چند روز آینده به حوزه آبریز هامون خبر داد و ابراز امیدواری کرد: اقدامات جدید و در دست انجام و اهتمام جدی دولت به احیای هامون منجر شود.