مواد اعتیادآور، موادی با ویژگی‌های دارویی هستند که با سوء مصرف یا مصرف بیش از اندازه، به منظور کسب لذت یا تجربه حالت‌های غیرعادی، استفاده می‌شوند. مصرف دائمی این مواد، سبب وابستگی دارویی و اعتیاد مصرف‌کننده می‌شود.
این مواد به چهار گروه تقسیم‌بندی می‌شوند: سستی‌زاها، کانابینوییدها، محرک‌ها و توهم‌زاها.
سستی‌زاها: موادی هستند که مصرف آنها روی اعصاب مصرف‌کننده اثر می‌گذارد، در نتیجه فعالیت فکری و بدنی او را سست می‌کند. سستی‌زاها یا نارکوتیک‌ها شامل تریاک، مورفین، هروئین و کدئین است.
مواد اعتیادآور، موادی با ویژگی‌های دارویی هستند که با سوء مصرف یا مصرف بیش از اندازه، به منظور کسب لذت یا تجربه حالت‌های غیرعادی، استفاده می‌شوند. مصرف دائمی این مواد، سبب وابستگی دارویی و اعتیاد مصرف‌کننده می‌شود.
وابستگی به مواد مخدر و روان‌گردان، پدیده‌ای زیستی و بر دو نوع است:
1- وابستگی روحی، بیمار به دنبال مصرف مواد می‌رود تا حالت‌های روحی و شخصی خود را خوشایند کند.
2- وابستگی بدنی، یعنی حالتی که قطع دارو باعث به وجود آمدن علائمی می‌شود که خوشایند بیمار نیست. گفته می‌شود که بدن به یک حالت تعادلی جدید، در زمان مصرف این مواد می‌رسد که اگر این تعادل با مصرف نکردن آن به هم بخورد، بدن به گونه‌ای مخالف عمل می‌کند و علایم ناخوشایند بروز می‌کند. وابستگی روحی تقریبا همیشه قبل از وابستگی بدن به وجود می‌آید، اما به ضرورت منجر به آن نمی‌شود.
مواد اعتیادآور به چهار گروه تقسیم‌بندی می‌شوند:
1- سستی‌زاها: موادی هستند که مصرف آنها، روی اعصاب مصرف‌کننده اثر می‌گذارد، در نتیجه فعالیت فکری و بدنی او را سست می‌کند.
2- کانابینوییدها: کانابینوییدها یا حشیش‌ها نیز شامل سه نوع مشهور حشیش، گراس و ماری‌جوانا هستند. این مواد شادی‌آور نیستند، ولی اثر توهم‌زایی دارند.
3- محرک‌ها: مصرف آن روی اعصاب تاثیر می‌گذارد و در نتیجه فعالیت‌های فکری و بدنی مصرف‌کننده بیشتر باعث هیجان می‌شود.
4- توهم‌زاها: با مصرف این مواد، فرد دچار توهم‌های حسی و بصری می‌شود. این مواد را هالوسینوژن نیز می‌گویند: از جمله داروهای مهم توهم‌زا، می‌توان به «ال اس دی» و «مسکالین» اشاره کرد. تغییر و اختلال در خلق و خو، ادراک و حواس بینایی، شنوایی و احساسات، القای حالت رویا از جمله ویژگی‌های داروهای توهم‌زاست.
سستی‌زاها
سستی‌زاها یا نارکوتیک‌ها شامل تریاک، مورفین، هروئین و کدئین است.
تریاک
تریاک، شیرابه سفت شده‌ای است که از گیاهی به نام کوکنار یا گیاه خشخاش با نام علمی پاپاور سومنیفروم گرفته می‌شود. بوته خشخاش از گیاهان آسیای صغیر بوده است. در لوحه‌های سومری متعلق به سه یا چهار هزار سال پیش از میلاد مسیح، مطالبی پیرامون گیاه تریاک نوشته شده و آن را (گیاه شادی‌بخش) نامیده‌اند.
اولین ترکیب دارویی تریاک، در قرن 16 میلادی به دست آمد و آن را به نام کاشف سوئیسی‌اش نامیدند که دکتر پاراسلوس بود.
تریاک شیره آلکالوئیدداری است که از تیغ زدن کپسول خشخاش و لخته شدن شیره خشخاش نارس به دست می‌آید. تخمدان حاوی دانه‌های خشخاش، بیضی شکل است که گلبرگ‌های صورتی رنگ دارد. وقتی این گلبرک‌ها رو به پژمردگی می‌رود، با تیغ زدن تخمدان نارس، شیرابه شیری رنگی شروع به تراوش می‌کند که در مجاورت هوا به صورت دلمه شده، پس از گذشت یک شبانه‌روز به رنگ قهوه‌ای و گاهی سیاه درآمده و به حالت صمغی چسبیده بر جدار خارجی تخمدان باقی می‌ماند که آن را تراشیده و جمع‌آوری می‌کنند. رنگ آن به طور معمول قهوه‌ای و بوی آن نافذ و قوی است.
در تریاک حدود 25 نوع آلکالوئید وجود دارد که شش نوع آن بیشتر از بقیه در تریاک یافت می‌شوند که عبارتند از: مورفین (سه تا 23 درصد)، کدئین (0.5 درصد)، پاپاورین (0.1 درصد)، نارسیین (0.1 درصد)، نارکوتین (هفت درصد)، تبایین (0.3 درصد). هر چه مقدار مورفین موجود در تریاکی بیشتر باشد، گفته می‌شود آن تریاک دارای مرغوبیت بیشتری است. مقدار مورفین در تریاک‌های بازرگانی شش تا 14 درصد است.
تریاک دارای انواع گوناگونی است:
الف) تریاک خام، عبارت است از شیره خود به خود غلیظ شده گرزهای خشخاش که بدون توجه به میزان آن، جز برای بسته‌بندی و ارسال، دست کاری دیگری در آن نشده باشد.
ب) تریاک عمل آمده (پرورده)، طبق تعریف لاهه، تریاک پرورده، محصولی است که از تریاک خام با یکسری عملیات مخصوص حل کردن، جوشاندن، بودادن و تخمیر به منظور تبدیل آن به عصاره برای استعمال غیرطبی تهیه می‌شود.
ج) تریاک پزشکی، تریاکی که مقدار آن (دوز) مشخص است و کاربرد درمانی و پزشکی دارد و در صنایع داروسازی هر کشوری، آن را به صورت گرد یا دانه‌های ریز درآورده یا با مواد بی‌اثر مخلوط کرده و مورد مصرف قرار می‌دهند.
تریاک از نظر طبقه‌بندی داروشناختی، تضعیف‌کننده فعالیت‌های سلسله اعصاب مرکزی است. مهم‌ترین علائم اولیه مصرف تریاک و مشتق‌های آن عبارت‌اند از:
- خواب آلودگی با حضور ذهن
- تسکین درد
- انبساط خاطر و آرامش
- احساس گنگ و مبهم به زمان و مکان
- به خواب رفتن با آرامش و تخیلات مطبوع
- سستی اراده و ضعف حرکت‌های ارادی
البته همه این علائم پس از مدتی از بین می‌رود و مصرف‌کننده نه تنها به سرخوشی نمی‌رسد، بلکه علائم متضادی در او بروز می‌کند. علائم ناشی از خماری نیز به شدت فرد معتاد را آزار می‌دهد.
کاهش امیال جنسی مصرف بیش از حد آن، موجب اختلال در سیستم تنفسی می‌شود و تنفس به کندی و آهستگی صورت می‌گیرد و در نهایت احتمال متوقف شدن آن و مرگ نیز وجود دارد.
مورفین
در سال 1804 میلادی، اولین آلکالوئید تریاک، شناخته شد و آن را مورفین نامگذاری کردند که از کلمه مورفئوس؛ خدای رویای یونان باستان مشتق شده بود. از سال 1850 میلادی که سرنگ‌های تزریقی زیر جلدی به بازار آمد، استفاده از آن گسترش بیشتری پیدا کرد.
مورفین از تریاک استخراج می‌شود یا به طور مستقیم از ساقه خشخاش به دست می‌آید و به صورت پودری بلوری به رنگ قهوه‌ای روشن یا سفید است. مورفین به اشکال قرص، کپسول، پودر یا محلول عرضه می‌شود و از طریق خوراکی، کشیدن از راه مجاری تنفسی و تزریق زیرپوستی و داخل سیاهرگی مورد سوء مصرف قرار می‌گیرد.
شروع مصرف مورفین را متخصصان به ماه عسل تعبیر می‌کنند زیرا مورفین تمام احساس‌ها را تغییر می‌دهد و به تجربه‌های ادراکی، خلقی و حسی و ارتباطات شخص با دنیای خارج، ظاهر دلنشینی می‌بخشد. این لذت در ابتدا در مورد احساسات داخلی نامشخص، بسیار شدید است. کارکرد ذهنی در سطوح بالا مانند قدرت استدلال نه تنها دچار اشکال نمی‌شود، بلکه عملکرد آن با شور و هیجان زیاد همراه است. البته پس از مدتی مصرف، عادت پدیدار می‌شود و شخص به ناچار مقدار مصرفی خود را افزایش می‌دهد.
اضطراب که خود جزیی از درد و رنج وابسته به کمبود احتمالی در اعتیاد است، سبب می‌شود که شخص علاوه بر افزایش مقدار مصرفی خود، فواصل مصرف را کاهش دهد و به این شکل از بروز علائم کمبود و اضطراب احتمالی جلوگیری کند. در چنین حالتی فرد معتاد شده است و زندگی بدون مصرف مورفین برای او دشوار می‌شود. مورفین با فرمول شیمیایی (C17 H18 NO3) است.
هروئین
هروئین که نام شیمیایی آن دی استیل – مورفین است و در سال 1900 میلادی به عنوان وسیله‌ای برای درمان موثر اعتیاد به مورفین ارائه شد. اما افسوس که این امید واهی خیلی زود به یاس مبدل شد. زیرا افراد متوجه شدند، گرچه هروئین خواب‌آوری کمتری دارد، اما قدرت مسموم‌کنندگی آن پنج برابر مورفین است.
هروئین در سال 1874 میلادی توسط دانشمند انگلیسی در بیمارستان سنت‌مری کشف شد و آن را تترااستیل مورفین خواند. در سال 1890 دانشمند آلمانی به نام درسر و چند دانشمند دیگر پژوهش‌های بیشتری روی آن انجام دادند و دریافتند که این مشتق دی‌استیله است و آن را برای معالجه اشخاص مبتلا به سل و سایر بیماری‌های جهاز تنفسی و همچنین برای ترک اعتیاد به مورفین پیشنهاد و عمل کردند.
کارخانه بایر آلمان، تهیه تجارتی آن را آغاز کرد و به آن نام هروئین داد. شاید بایر کلمه هروئین را از کلمه‌ای که در زبان آلمانی به معنی «عامل بسیار قوی و موثر که مقدار کم آن، اثر زیاد دارد»، اقتباس کرده است. از طرفی پاید چون مصرف هروئین می‌تواند اثر اعتیاد مورفین را از بین ببرد. در ضمن چون پس از مصرف هروئین، (البته فقط در شروع و اوایل مصرف آن)، اعمال روانی و جسمانی به شدت تقویت می‌شود و شخص می‌تواند کار چند روزه را در یک روز تمام کند، به این ماده نام هروئین مشتق از کلمه هرو به معنای قهرمان دادند.
هروئین خالص که با نام‌های متداول هورس، جنک، اسماک وجود دارد، پودری بسیار نرم و سفید رنگ است، اما هروئینی که به طور معمول توسط فروشندگان این ماده عرضه می‌شود، ناخالصی زیادی دارد (َشیرخشک، پودر سدیم بیکربنات) و از مخلوط کردن با مواد مختلف به دست می‌آید و رنگ آن کرم مایل به قهوه‌ای است. هروئین را اغلب در تکه‌های پلاستیک با شکل مخروطی بسته‌بندی می‌کنند و سر آن را با آتش می‌بندند. در این حالت، آب در آن نفوذ نمی‌کند و در مواقع خطر می‌توانند آن را ببلعند و پس از دفع از آن استفاده کنند.
هروئین، اعتیاد شدید فیزیکی را در کمتر از 21 روز در 97 درصد اشخاصی که آن را مورد مصرف قرار می‌دهند، به وجود می‌آورد. هروئین ماده مخدر قوی است که آخرین پله نردبان اعتیاد را در مصرف مواد مخدر به خود اختصاص داده است و شخص را به سفری می‌برد که کمتر کسی از آن به سلامت بازگشته است.
هروئین که قدرت خواب‌آوری کمتری دارد، تولید برانگیختگی‌های شدید و خشنی می‌کند، لیکن سهولت تفکر و تصور تریاک را تولید نمی‌کند، شاید به همین علت مصرف این ماده بیشتر در بین مردها متداول است.
هروئین یا مخدرها به طور خطرناکی، اثر تسکینی دیگر داروها (مثل باربیتورات‌ها و الکل) را که بر سیستم عصبی مرکزی اثر تسکینی دارند، افزایش می‌دهند. هروئین دارای فرمول شیمیایی (C21 H23 NO5) است.
کدئین
کدئین توسط رابی‌کوت در سال 1832 میلادی استخراج شد. کدئین به صورت‌های محلول، پودر، قرص و کپسول وجود دارد و دارای خاصیت ضد درد و ضد سرفه است. کدئین دارای فرمول شیمیایی (C18G21NO3) است.
ساز و کار سستی‌زاها
آلکالوئیدهای تریاک، اثرشان را با چسبیدن به گیرنده‌های خود در دستگاه عصبی اعمال می‌کنند. در سال 1974 میلادی یک عامل داخلی با اثراتی شبیه به تریاک کشف شد و انکفالین نام گرفت. چندین شکل از این ماده از مغز جدا شد که در کل، آنها را آندورفین نام نهادند. آندورفین‌ها در انتقال عصبی شرکت دارند و برای از بین بردن درد در بدن به کار می‌روند. هنگامی که شخص دچار صدمه جسمی می‌شود، این مواد به طور طبیعی آزاد می‌شوند و مسوول از بین بردن درد در مواقع صدمه حاد به بدن هستند.
مواد نشئه‌آور عمل پیام‌رسان انکفالین را تقلید می‌کنند و اگر به مدت طولانی مصرف شوند، باعث کاهش تعداد گیرنده‌های انکفالین در نرون‌ها می‌شوند. وقتی نشئه‌آورها به بدن نرسند، پیام‌های درد به خوبی سرکوب نمی‌شوند، مگر پس از مدت زمان طولانی که دوباره تعداد گیرنده‌ها به حالت عادی بازگردد.
هروئین بسیار قوی‌تر از مورفین و بیشتر از آن محلول در چربی است؛ در نتیجه در مدت زمان کوتاه‌تری از سد مغزی عبور می‌کند و شروع اثر آن سریع‌تر است.
کدئین به طور طبیعی در حدود نیم درصد در تریاک وجود دارد. بعد از جذب، مقداری از کدئین تبدیل به مورفین می‌شود و به گیرنده‌های عصبی مورفین می‌چسبد. مواد مصنوعی مانند متادون، مپریدین و پنتازوسین هم به گیرنده‌های مورفین می‌چسبند. تغییر در تعداد گیرنده‌های مورفین در اثر تماس مداوم با تریاک صورت می‌گیرد و باعث ایجاد وابستگی می‌شود.
با چهار بار استفاده مداوم از تریاک، تحمل شخص نسبت به آن بالا می‌رود. اما برای ایجاد شدن علایم قطع دارو یعنی ایجاد وابستگی بدنی تعداد دفعات بیشتری لازم است. سستی‌زاها نیز روی بخشی از مغز به نام دستگاه لیمبیک اثر می‌گذارند و باعث آزاد شدن دوپامین می‌شوند. سلول‌های عصبی که مرکز لذت را می‌سازند، با زبان شیمیایی دوپامین با هم ارتباط برقرار می‌کنند. این مولکول به عنوان پیام‌رسان عصبی از یک نورون (سلول عصبی) به نورون دیگر می‌رود، بر میزان آزاد شدن پیام‌رسان از نورون‌های دیگر تاثیر می‌گذارد و احساسی از خوشحالی ملایم تا سرخوشی شدید را به وجود می‌آورد.
