سید مصطفی محقق داماد: فقه اسلامی حاوی قواعدی است که بر اساس آن قواعد کلی، فقیهان حکم مصادیق و فروعات را استخراج می‌کنند. در میان این قواعد کلیه قواعدی که بیانگر احکام ضمانات است، نه تنها برگرفته از منابع نقلی است، بسیاری از آن‌ها مستندبه احکام مسلّمه عقلیه می‌باشد. مبحث ضمانات قهریه فقه اسلامی انصافا عقلائی و بسیار پیشرفته و عمیق است. این احکام در مجموع حاوی یک پیام کلی انسانی است و آن عبارت است از حرمت نهادن به حیات آدمی اعم از خود و دیگران و نیز احترام به کرامت و آسایش دیگران. «دیگری شناسی» در این قواعد بسیار جالب است، جان دیگری، آسایش دیگری، آبروی دیگری، حیثیت و شرف دیگری و بالاخره مال دیگری همه محترم و هر کس باید نهایت احتیاط در رعایت آن‌ها را بنماید و در فرض اضرار و ورود خسارت مادی و معنوی موجب ضمان و مسئولیت مدنی می‌گردد و شخصی که عامل زیان شده مکلف به جبران و جلب رضایت خسارت دیده می‌باشد.
اینجانب نه در مقام صدور فتوا بلکه در مقام کسی که عمر خود را در فراگیری این مباحث صرف کرده با استناد به همان قواعد در زیر احکامی را می‌آورم که شاید خوانندگان ارجمند را در این ایام قبول افتد و در نظر آید:
-۱ دفع ضرر از خود عقلا و شرعا واجب است، خواه ضرر یقینی و خواه به نحو عقلائی احتمالی باشد.
۲- اضرار به غیر مطلقا حرام است و موجب ضمان و مسئولیت مدنی است.
۳- چنانچه شخصی بداند و یا شخصا و یا از طریق اخطار کارشناسان مربوط احتمال عقلائی بدهد که حضور و یا شرکت در جلسه‌ای و یا ملاقات با فرد و یا افرادی موجب اضرار به آن‌ها می‌گردد، شرعا واجب است که مطلقا اجتناب کند و در صورت تخلف چنانچه ثابت شود که تماس او موجب اضرار شده و بیماری وی سرایت به دیگران کرده، در فرض اقدام عمدی موجب مسئولیت کیفری و ضامن کلیه خسارات وارده به زیان دیده خواهد بود و در صورت غیر عمد ضامن کلیه خسارات وارده و اگر موجب فوت شده ضمان دیه برعهده اوست و اگر خودش نیز فوت کند، ضمانت شرعی به عهده او باقی است و متعلق به ترکه او می‌گردد و وارثان متوفی بایستی از محل ترکه وی خسارات را ادا نمایند تا ذمه متوفی بری گردد.
-۴ با توجه به اینکه حسب نظر متخصصین ویروس کرونا مدت‌ها در بدن بطور مخفی قرار دارد، چنانچه ثابت شود که فردی در زمان خفاء بیماری موجب انتقال به دیگری شده، هر چند به علت جهل بی گناه است، ولی ضمان و مسئولیت خسارات وارده را بر ذمه دارد و بایستی از عهده خسارات وارده برآید.
۵- دراین ایام مراقبت از والدین سالخورده، وظیفه‌ای سنگین‌تر از سایر اوقات است. سالخوردگان حسب نظر کارشناسان پزشکی با خطر جدی‌تر مواجهند. پیشگیری و مراقبت آنان در درجه نخستین به عهده فرزندان است. آنان با رعایت تمام ملاحظات بهداشتی و گرفتن دستورات لازم از متخصصین واجب است که نهایت مراقبت را از آنان به عمل آورند. آنان ممکن است به علت کهولت سن احتیاطات را جدی نگیرند، بر فرزندان واجب شرعی است که با گفتگو‌های مهربانانه و رعایت کمال ادب و احترام آنان را به رعایت دستورات بهداشتی وادار سازند و در شرائط خاص ناتوانی آنان، دستورالعمل‌های لازم را از مشاورین پزشکی برای برخورد با آنان اتخاذ نمایند. این متن قرآن مجید است که فرموده است:
وَ قَضىَ رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُواْ إِلَّا إِیَّاهُ وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَنًا إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِندَکَ الْکِبرَ أَحَدُهُمَا أَوْ کِلَاهُمَا فَلَا تَقُل لهَّمَا أُفٍ وَ لَا تَنهْرْهُمَا وَ قُل لَّهُمَا قَوْلًا کَرِیمًا (۲۳ اسراء)
وَ اخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُل رَّبّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانىِ صَغِیرًا (۲۴)
و پروردگارت فرمان داده است که جز او را نپرستید و به پدر و مادر رفتار نیکو کنید؛ اگر هر یک از آن دو یا هر دو، نزد تو به پیرى رسند به آنان اف مگو و بر آن‌ها بانگ مزن و با ایشان سخن به نکویى بگوى!
و از سر مهر براى آنان به خاکسارى افتادگى کن و بگو پروردگارا! بر آنان بخشایش آور چنان که آن‌ها مرا در کودکى پروردند.
۶ - درخصوص کودکان نیز چنین وظیفه‌ای برای مراقبین وجود دارد. مراقبین و سرپرستان باید کودکان را از کارهائی که ممکن است موجب انتقال بیماری به دیگران بشود، محافظت کنند که در صورت کوتاهی و ورود خسارت به دیگران ضمان و مسئولیت به عهده اولیاء آنان است.
۷ - انجام مسافرت چنانچه با احتمال عقلائی تحمل بیماری و یا نقل و شیوع بیماری مواجه باشد، حرام است و احکام سفر حرام بر آن مترتب می‌گردد. البته در فرض اضطرار قطعی اگر هم جایز است، ولی ضمان و مسئولیت خسارات اضرار به دیگران در جای خود باقی است.
۸- انجام اعمال مستحبی نظیر حضور در مجامع چنانچه به نظر کارشناسان بهداشتی با احتمال عقلائی سرایت بیماری مواجه باشد، نه تنها از استحباب برخوردار نیست، بلکه با حرمت جدی و اکید روبرو خواهد بود؛ بنابراین به رغم استحباب موکد و فضیلت نماز جماعت و عبادت در مشاهد مشرفه هر گاه حسب نظر کارشناسان بهداشت احتمال عقلائی باشد که حضور دراین اماکن مقدس سبب ضرر به خود یااضرار به دیگران میشود نه تنها مستحب نیست بلکه دربرخی فروض عبادت مورد نهی شارع قرار می‌گیرد و بنابر نظر بسیاری از فقیهان بزرگ باطل و اعاده یا قضای آن واجب می‌گردد.
۹- دیدار ارحام، دوستان و آشنایان البته در شرائط عادی امری مستحب موکد و با فضیلت است، ولی به یقین در شرائط فعلی که احتمال انتقال بیماری جدی و عقلائی است، نه تنها از رجحان برخوردار نیست، بلکه حرام و خلاف شرع است و در صورت ثبوت انتقال موجب ضمان خواهد بود.
۱۰- «احتکار» یعنی انبار کردن مطلق مواد مورد نیاز مردم به قصد سودجوئی بیشتر، همیشه عملی زشت و حرام است، ولی در شرائطی مانند وضعیت حاضر کشورمان احتکار وسائل مورد نیاز کادر پرشکی و بیماران گناهی بزرگتر است و چنانچه به علت عدم عرضه یکی از کالا‌های مورد نیاز، خساراتی متوجه شخص و یا اشخاص گردد، ضمانت شرعی برعهده شخص محتکر است.
۱۱- گران فروشی کالا‌ها و سودجوئی غیر منصفانه در مواد مورد نیاز مردم همیشه عملی زشت و کریه و غیر انسانی است و خداوند هرگز به این گونه سوداگری‌ها برکت عطا نخواهد فرمود. ولی در مورد مواد مورد لزوم کادر پزشکی و بیماران در شرائط کنونی که گرانی باعث عدم توان تهیه برای نیازمندان گردد، زشت‌تر و کریه‌تر و غیر انسانی‌تر است و وجدان ملی را جریحه دار می‌سازد و چنانچه موجب گردد که به علت عدم توانائی نیازمندان، خسارتی بر آنان وارد آید موجب ضمان است.
۱۲- در این ایام افرادی که مسئولیت‌های پزشکی به عهده آنان است و یا برای تمشیت امور متصدی کار‌های اداری هستند، انجام وظیفه امری واجب و کوتاهی عمدی حرام و در فرض ورود خسارت به شهروندان موجب ضمان است. البته حمایت از خدمتکاران به بیماران کرونائی بویژه در اختیار قرار دادن ابزار و خدماتی که به حفظ سلامت و جان آنان مربوط میشود هم به خودی خود و هم از باب مقدمه واجب، لازم است.
۱۳- در این ایام که عده‌ای به علت مشکلات شغلی بدهکار می‌شوند و در ادای بدهی دچار دشواری و به اصطلاح فقهی «مُعسِر» هستند، مهلت دادن واجب شرعی است و مطالبه و پافشاری طلبکاران مادام که بدهکاران در شرائط ناتوانی می‌باشند، حرام و گناه کبیره است. قرآن مجید فرموده است:
وَ إِنْ کانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلى مَیْسَرَةٍ وَ أَنْ تَصَدَّقُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (بقره/۲۸۰)
و اگر (بدهکار) تنگدست بود پس (بر شماست) مهلت دادن او تا وقت توانایى و صدقه دادن شما (گذشت از اصل بدهى) براى شما بهتر است اگر بدانید.
۱۴- زندانیان که محکوم به تحمل زندان در مقابل جرائم ارتکابی خود هستند و در حال تحمل به سر می‌برند، چنانچه با احتمال عقلائی ابتلا به بیماری‌های خطرناک مواجه شوند، متصدیان امور باید برای مراقبت و حفظ جان و سلامت آنان نهایت سعی خود را بکار گیرند. متهم و محکوم از نظر حقوق اسلامی از کرامت و حقوق انسانی برخوردار است و هرگز نباید به بیش از کیفر خود، معاقب گردد.
۱۵- شفا از ناحیه خداوند است، ولی شفای الهی از طریق دارو‌های پزشکان و عمل به دستورات آنان صورت می‌گیرد. تخلف از دستورات پزشکان معتبر در امور پزشکی همچون تخلف از دستور مراجع معتبر تقلید در امور دینی است.
۱۶- و بالاخره به درگاه خداوند بی نیاز دست نیاز برداریم و دعای مأثور و منقول به سند معتبر از امام صادق (ع) را سه بار صبح و شام بخوانیم:
اللّهم اجعلنی فی دِرعِک الحَصینة الّتی تَجعل فی‌ها مَن تُرید. (خداوندا! مرا در پوششی که از هربلا و آفتی حفظ می‌کند و هر کس را بخواهی در آن قرار می‌دهی، قرار ده» (کافی /ج ۲ ص. ۵۳۴)
والسلام
