صدای آژیر بلند شده؛ زنگ، زنگ خودکشی است. آنها یکی یکی لباس می‌پوشند تا به سراغشان بروند؛ سراغ مرد ۲۲ ساله، زن ۱۸ ساله، پیرمرد ۶۰ ساله. آنها صبح آن روزی که از خواب بیدار شده بودند تا لباس بپوشند و راهی دانشگاه، اداره یا سبزی‌فروش محله شوند تصمیم گرفتند که راهشان را تغییر دهند. بالای پل رفتند، یا ساختمانی نیمه کاره یا پنجره اتاق خوابشان و چند دقیقه‌ای نگذشته بود که آدم‌های زیرپایشان زیاد شده بودند؛ «خودتو بنداز دیگه، کار داریم!»، «معطلمون کردیا»، «یعنی خودشو میندازه؟»
آنها این کلمات را شنیده بودند و در گیرودار انداختن و نینداختن خودشان، ماموران آتشنشانی را دیده بودند که به سمتشان می‌روند؛ «چی لازم داری واست بیاریم؟ آب می‌خوری؟»
ماموران آتشنشانی معمولا اول از همه می‌رسند؛ آنها هرطور که شده خودشان را به این افراد می‌رسانند تا امیدوارشان کنند به زندگی‌ای که دیگر دوستش ندارند. کارشناسان اورژانس اجتماعی که از راه برسند، ماموران آتشنشانی پاپس می‌کشند. کارشناسانی که به افرادی که می‌خواهند خودشان را از ارتفاع به پایین پرت کنند، مشاوره می‌دهند، با آنها حرف می‌زنند و در آخر منتظر تصمیم می‌مانند. تصمیمی بزرگ برای مرگ یا ادامه زندگی.
اعلام خودکشی؛ متولی کیست؟
شاید در سال‌های اخیر زیاد درباره انواع و اقسام اقدام به خودکشی در فضاهای عمومی شنیده باشید؛ یکی بالای پل طبیعت رفته، یکی از برج ۲۰ طبقه می‌خواهد خودش را پرت کند، یکی روی لبه پنجره اتاقش نشسته و پاهایش را به پایین آویزان کرده.
معمولا مردمی که این افراد را می‌بینند اول به آتشنشانی زنگ می‌زنند و البته همزمان گوشی به دست از صحنه فیلم می‌گیرند. اما روند رسیدگی به افرادی که اقدام به خودکشی از ارتفاع گرفته‌اند چگونه است؟ آیا این فقط ماموران آتشنشانی هستند که باید به محل حادثه بروند یا دستگاه‌های دیگری هم در این زمینه مسوولیت دارند؟ ماموران چه آموزش‌هایی دیده‌اند و آیا صلاحیت دارند تا به این افراد مشاوره بدهند؟
جلال ملکی سخنگوی سازمان آتشنشانی درباره چگونگی ورود ماموران آتشنشانی هنگام گزارش خودکشی از روی پل یا از هر ارتفاع دیگری، با بیان اینکه زمانی که گزارش یک خودکشی مثلا از روی پل و یا مکان‌ها مرتفع به دست آتشنشانی می‌رسد، ستاد فرماندهی سازمان، اورژانس اجتماعی را به محل اعزام می‌کند، به خبرآنلاین می‌گوید: «طبیعتا آتشنشانی در موارد خودکشی زودتر از بقیه دستگاهها به محل می‌رسد و تا زمان رسیدن اورژانس اجتماعی، آتشنشانی متولی حادثه است. اورژانس اجتماعی یک بخشی از اورژانس است که تخصص‌شان هم روانشناسی و روان‌کاوی است. بچه‌های انتظامی هم در محل هستند.»
او ادامه می‌دهد: «ما در حادثه‌هایی مثل خودکشی معمولا آژیر و چراغ گردان نمی‌زنیم. چون تنش‌های مضاعف به آن فرد استرس وارد می‌کند. بچه‌ها که به محل می‌رسند، نمی‌توانند تا رسیدن اورژانس اجتماعی صبر کنند. ضمن این که در آن جا نردبان و تشک نجات هم وجود دارد. حتی تا جایی که ضریب خطر را بالا نبرد خودشان را به آن فرد نزدیک می‌کنند و می‌پرسند مشکلش چیست. دفعات زیادی داشتیم که مثلا طرف با صاحب‌کارش به مشکل خورده است و ما طرف را می‌آوریم که به او قول‌هایی بدهد بلکه راضی بشود و پایین بیاید. نیروی انتظامی هم سریع در محل پیگیر می‌شوند.»
ماموران آتشنشانی اول از همه می‌رسند
جلالی از مواقعی می‌گوید که عده‌ای با دلایل متفاوت اقدام به خودکشی در خیابان می‌کنند؛ «مواردی بوده که یکی عاشق یک دختری بوده و چون با ازدواجش با آن دختر موافقت نشده، می‌خواسته خودش را بکشد. یا حتی مورد داشتیم که می‌گفته پدرم باید برای من موتور بخرد. برای همین هم تهدید به خودکشی کرده است. اما برخی موارد مثل مورد چند روز گذشته (پل طبیعت)، طرف بلافاصله که تماسهای اولیه گرفته می‌شود و نیروها به محل می‌رسند، خودش را پایین می‌اندازد. این موارد هم باز جای بررسی دارد که آیا در حالت عادی بوده یا خیر.»
جلالی خلوت کردن خیابان را زمانی که کسی دست به خودکشی می‌زند، ضروری می داند؛ «من خودم چند سال قبل که در عملیات بودم، یک زن تهدید به خودکشی می‌کرد، دو یا سه نفر از این جوانان بیکار از بین جمعیت داد می‌زدند که اگر راست می‌گویی خودت را پایین بینداز! همان موقع من به بچه‌های انتظامی می‌گفتم که تو رو خدا این‌ها را متفرق کنید؛ ما مدام سعی می‌کنیم با صحبت کردن فرصت بخریم و طرف را آرام و از لب پل دور کنیم. اگر شرایط مهیا بود مامورها او را می‌گیرند اما اگر مهیا نبود کسی ریسک نمی‌کند.»
اورژانس اجتماعی وارد می‌شود
ون‌های اورژانس اجتماعی را شاید گاه گاهی در خیابان دیده باشید؛ اورژانسی که هرچند قدمت زیادی در کشور ندارد اما در این سال‌ها به آسیب‌های متعددی ورود کرده؛ یکی از دستگاه‌هایی که هنگام گزارش خودکشی افراد از ارتفاع خبردار می‌شوند، اورژانس اجتماعی است.
رضا جعفری رییس اورژانس اجتماعی با بیان اهمیت انجام مداخلات تخصصی، فوری و هماهنگ در حوزه اقدام به خودکشی، به خبرآنلاین می‌گوید: «تلاش سازمان ایجاد همسویی بین دستگاه‌های متولی مانند نیروی انتظامی، اورژانس پزشکی و آتش نشانی و اورژانس اجتماعی از طریق ایجاد تفاهم نامه‌های استانی با هدف کنترل و کاهش خودکشی ها است. طبق این تفاهم‌نامه مقرر شده که اگر با هر یک از خطوط تلفنی ۱۲۳، ۱۱۰ ، ۱۱۵ و ۱۲۵ درباره خودکشی و یا موارد مربوط به خشونت‌های خانگی تماس گرفته شد، سایر دستگاه‌های همکار در جریان قرار گیرند تا حضور بصورت تیمی و با صرف کمترین زمان ممکن صورت گیرد.»
او ادامه می‌دهد: «بدیهی است بدلیل فقدان سامانه مشترک الکترونیکی در این زمینه، احتمال خطای انسانی بالاست که باید تدابیری در این زمینه اندیشیده شود که البته چند طرح پیشنهادی در این ارتباط مطرح است از جمله اینکه تمامی تماسهای اورژانسی تحت مدیریت یک سامانه مشترک قرار گیرد و بعد از ان به تناسب نوع و موضوع تماس ها به اپراتورهای تخصصی هر دستگاه انتقال یابد. مهمتربن حسن این طرح آن است که اولا شهروندان مجبور نیستند شماره‌های مختلف را به ذهن بسپارند ضمن آنکه تعدد شماره ها سبب فراموشی و محرومیت از خدمات و ایجاد هزینه های جبران ناپذیر انسانی، بروز و تشدید آسیب‌ها و مالی می‌شود.»
۳/۵ درصد از خودکشی‌ها مربوط به پرتاب از ارتفاع
جعفری با بیان اینکه ۶۵۹۷ مورد تماس اقدام به خودکشی در سال ۱۳۹۷ با خط تلفن اورژانس اجتماعی وجود داشته که بعد از ارزیابی تخصصی توسط کارشناسان خط، حدود ۳۵۰۰ مورد اعزام تیم اورژانس اجتماعی به محل مورد گزارش صورت گرفته است، می‌گوید: «با بکارگیری شیو ه‌ها و تکنیک‌های تخصصی مانع از اقدام خودکشی موفق شده است لازم به ذکر است که از مجموع شیوه های اقدام به خودکشی، حدود ۳/۵ درصد مربوط به پرتاب از ارتفاع است.»
او ادامه می‌دهد: «نکته دیگر انعقاد تفاهم نامه مشترک کشوری است. ما از سال گذشته طی جلسات متعدد کارشناسی با مسوولان اورژانس پزشکی کشور در مورد متن تفاهم نامه به توافق رسیدیم تا به مدد آن بتوانیم از ظرفیت ها و امکانات مشترک سخت افزاری و نرم افزاری یکدیگر استفاده کنیم؛ بعنوان مثال اگر همکاران اورژانس پزشکی در ماموریت‌های خود شاهد خشونت خانگی یا مسائلی مثل خودکشی بودند، موارد را به اورژانس اجتماعی اطلاع دهند و متقابلا چنین اقدامی از سوی ۱۲۳ انجام گیرد. بنظر می‌رسد در سایه همکاری مشترک می توان نفوذ ضریب خدمات را افزایش داد و فاصله زمانی بروز اسیب تا مداخله را کاهش داد.»
تدوین پروتکل پیشگیری از خودکشی
جعفری با بیان اینکه در شهر بزرگ مثل تهران، ۱۹ مرکز اورژانس اجتماعی داریم، می‌گوید: « هر چند پراکندگی مراکز اورژانس اجتماعی در این کلان شهر ایده‌آل نیست اما به نسبت گذشته وضعیت بهتر شده است. برنامه بعدی ما استقرار پایگاه‌های مختلف در نقاط مختلف شهر است که این موضوع می تواند در کاهش فاصله زمانی و تسریع در مداخلات بویژه در موارد گزارش اقدام به خودکشی موثر واقع گردد. اقدام دیگر اورژانس اجتماعی ارایه اموزشهای اولیه به همکاران امدادی سایر دستگاهها مانند اتش نشانی بوده که درصورتی که زودتر از همکاران ۱۲۳ به محل حادثه رسیدند بتوانند مدیریت بحران داشته باشند ، هر چند که بنظر می رسد باید در این زمینه بیشتر کار کنیم.»
جعفری با بیان اینکه اورژانس اجتماعی در سطح کشور چندین کارگاه تخصصی مداخلات تخصصی پیشگیری از خودکشی برگزار شده تا همکاران با اخرین شیوه علمی آشنا شوند
همچنین پروتکل مداخلات تخصصی در اقدامات مربوط به خودکشی تدوین شده که بعد از تصویب نهایی به استانها ابلاغ خواهد شد. پروتکل مذکور در واقع یک نسخه عمل است که همکاران ما می‌توانند بر اساس آن در موارد مربوط به خودکشی مداخله کنند.»
تجربه حرف اول را می‌زند
ملکی سخنگوی سازمان آتشنشانی اما می‌گوید که ماموران آتشنشانی آموزش خاصی درباره چگونگی مشاوره و صحبت با کسانی که می‌خواهند خودشان را از ارتفاع پرت کنند نمی‌بینند و همه صحبت‌ها را بر اساس تجربه انجام می‌دهند؛ «آموزشی در این زمینه به صورت آموزش روتین در این زمینه وجود ندارد. چون تعداد این حوادث آن‌چنان چشمگیر نیست که احساس نیاز شود. ولی مامورها به تجربه به دست آورده‌اند که باید چه کار کنند. برای همین، آمار تهدیدهای منجر به اقدام در زمان حضور آتش‌نشان‌ها، بسیار کم است. بالاخره آن قدر فرصت می‌خریم که یا اورژانس اجتماعی بیایند یا این که آن فرد را به کمک نیروی انتظامی منصرف و مهار کنیم.»
او ادامه می‌دهد: «معمولا پیشکسوتان برای ماموران تازه‌کار کلاس می‌گذارند. نه اینکه مثل دانشگاه کلاسی وجود داشته باشد. مثلا مامور قدیمی در قالب چند خاطره تجربه خودش را در اختیار افراد قرار می‌دهد.»
روایاتی از خودکشی
ملکی در آخر می‌گوید که در تخصص مامورهای آتشنشانی نیست که وارد مکالمات روانشناسی با فردی شوند که اقدام به خودکشی کرده است؛ «آنها فقط در تجربه‌های قبل چیزهایی یاد گرفتند و به هیچ عنوان نمی شود تخصص‌شان را با یک روانشناس مقایسه کنیم. مواردی بوده که طرف گفته من سیگار یا آب می خواهم که ما برای آن فرد تهیه می کنیم. یک مورد بود که من فرماندهی عملیات را برعهده داشتم و به من گفت که آب می‌خواهم من رفتم و به او آب دادم اما کار اضافه ای نکردم تا اطمینانش را جلب کنم و اورژانس اجتماعی برسد. از او درباره مشکلاتش پرسیدم و سعی کردم که آرامش کنم یا خانم جوانی بود که رفته بود روی پشت بام و می‌خواست خودش را پرت کند. من آن موقع فرمانده تیم بودم، ما به پشت بام رفتیم و تا نزدیکش می‌شدیم او تهدید می‌کرد که خودش را پرت می‌کند. اینقدر با او صحبت کردیم و خیلی نگران بودیم که سرش گیج نرود و به خاطر همین به او آب قند دادیم که سرش گیج نرود و به پایین پرت شود. در آخر با گفت وگو او را از کاری که می‌خواست انجام دهد منصرف کردیم. در همه موارد این چنینی که من حضور داشتم، همه موارد ختم به خیر شد.»
اوضاع در کشورهای دیگر چگونه است؟
در کشورهای دیگر هم مانند ایران آتشنشانی، پلیس و اورژانس در خط مقدم رویارویی با حادثه خودکشی هستند، با این تفاوت که آنها در این رابطه دوره‌های آموزشی مختلفی دیده‌اند. برای مثال در ایالات متحده آمریکا برنامه‌ای به اسم «تیم مداخله بحران» وجود دارد که به نیروهای پلیس آموزش‌های لازم را برای برخورد با کسانی که دچار بیماری روانی هستند، ارائه می‌دهد. این افراد شامل کسانی که قصد خودکشی دارند هم می‌شود. سازمان جهانی بهداشت هم در این رابطه پیشنهادات مختلفی ارائه داده است.
برای مثال دستورالعمل پلیس اوهایو در این رابطه از این قرار است:
۱- امنیت افراد حاضر در صحنه را تامین کنید.
۲- با اورژانس تماس بگیرید تا در صورت وقوع هرگونه اتفاقی بتوانند به فرد کمک کنند.
۳- اگر در ارتباط با فرد دچار مشکل هستید با پلیسی تماس بگیرید که در این رابطه آموزش‌های کافی را دیده است.
۴- به همه حرف‌های او گوش بدهید، با او آرام و به شکل یک حامی حرف بزنید و همچنین توضیح بدهید که برای کمک کردن به فرد در خطر در آنجا حضور دارید.
۵- او را تشویق کنید که درباره احساساتش حرف بزند، از او بپرسید که آیا واقعا قصد دارد جان خودش را بگیرد، نترسید این کار باعث خودشکی فرد نمی‌شود.
۶- اگر می‌توانید شرایطی را فراهم کنید که فرد نتواند خودشکی کند.
۷- فرد را به مرکز اورژانس یک بیمارستان و یا مرکز سلامت روان منتقل کنید.
۸- همه وسایل مربوط به خودکشی را از صحنه جمع‌آوری کنید.
با این وجود در این کشورها هم تماسهای مربوط به خودکشی افراد، پلیس را با دردسرهای زیادی روبرو کرده است به طوری که لس‌آنجلس‌تایمز گزارش داده است که در سان‌فرانسیسکو پلیس به برخی از تماسهای مربوط به خودکشی پاسخی نمی‌دهد تا مسئولیت مرگ افراد بر گردن آنها نیفتد.
