قسمت ۲ / ۱۷۰۰ سال مالکیت ایران در بحرین، به قلم سعید نفیسی

سرویس تاریخ «انتخاب»؛ کلمان هوار می‌گوید (جلد ۱- ص ۷) در سال ۶۳۳ میلادی (۱۲ هجری) اعراب بحرین بر اسلام خروج کردند و پیشوای ایشان منذر بن نعمان بود و بعد (ص ۲۱۹) می‌نویسد: بحرین دوباره جزو قلمروی ساسانیان شده بود و ابوبکر بار دیگر مجبور شد قشون به گرفتن آن دیار بفرستد، مولف تاریخ گزیده (ص ۱۶۸) می‌نویسد که در زمان ابوبکر علاء حضرمی به بحرین رفت و در شهر هجر یک ماه هر روزی دو نوبت جنگ کرد.

کلمان هوار می‌گوید (جلد ۱- ص ۷) در سال ۶۳۳ میلادی (۱۲ هجری) اعراب بحرین بر اسلام خروج کردند و پیشوای ایشان منذر بن نعمان بود و بعد (ص ۲۱۹) می‌نویسد: بحرین دوباره جزو قلمروی ساسانیان شده بود و ابوبکر بار دیگر مجبور شد قشون به گرفتن آن دیار بفرستد، مولف تاریخ گزیده (ص ۱۶۸) می‌نویسد که در زمان ابوبکر علاء حضرمی به بحرین رفت و در شهر هجر یک ماه هر روزی دو نوبت جنگ کرد.

ابن بلخی در فارسنامه (ص ۱۱۳) گوید: عمر بن خطاب عاملی بر بحرین گماشته بود نام او علاء حضرمی و پس از آن عمل بحرین و عمان به عثمان بن ابی‌العاص ثقفی داد.

کلمان هوار می‌نویسد (ج ۱- ص ۲۵۹) در خلافت علی بن ابی طالب که از سال ۲۳ تا ۳۵ هجری باشد مردم بحرین به ادای مالیات تن ندادند و چند طایفه از مردم آن دیار دوباره مسیحی شدند.

بنا به گفته‌ی یاقوت در معجم‌البلدان در زمان خلفای راشدین بحرین از اعمال عراق بود و سپس بنی‌الامیه عمان و بحرین و یمامه را یک ایالت کردند.

در اواسط خلافت بنی‌الامیه ایرانیان نهضت شدیدی بر ضد اعراب فراهم آوردند و باطن آن برای این بود که تن به حکومت عرب نمی‌دادند و در هر ناحیه از ایران جمعی به مخالفت خلفا قیام کردند که ایشان را خوارج می‌نامند از آن جمله در جزیره‌ی بحرین چنان‌که آقای میرزا محمدعلی‌خان کیانی در کتاب مفاتیح‌الادب (ص ۴) می‌نویسد: در سال ۷۲ ابوفدیک خارجی بحرین را از تصرف والیان بنی‌الامیه خارج کرد و در سال ۷۳ عبدالملک بن مروان سپاه فرستاد و آن ناحیه را باز گرفت ولی دوباره در سال ۱۰۵ مسعود بن ابی زیب عبدی خروج کرد و والی بحرین را مغلوب کرد و نوزده سال در جزایر بحرین اقتدار داشت و عاقبت سفیان بن عمرو او را کشت.

در سال ۱۵۱ عقبه بن سلیم از جانب منصور عباسی به بحرین رفت و سلیمان‌ بن حکیم عبدی والی آن دیار را کشت و خود بر بحرین مسلط شد.

در سال ۲۷۶ آغاز فتنه‌ی قرامطه در بحرین است، قرمطیان نیز از همان خوارج بودند که بر حکومت عرب قیام کردند و نخست از بحرین به سرکشی آغاز نهادند و از آن‌جا به عربستان راه یافتند و ابوطاهر بن ابوسعید جنابی پیشوای ایشان به قول یاقوت حصار شهر لحسا را در بحرین بنا کرد تا سال ۴۴۳ که ناصرخسرو بدان حوالی رفته مردم آن دیار دین قرمطی داشته‌اند و در ضمن قطعا مردن آن‌جا ایرانی بوده‌اند چنان‌که ناصرخسرو در سفرنامه می‌گوید (ص ۱۲۴) که علی بن احمد نامی ایرانی مسجدی در لحسا ساخته بود و مسافرین را در آن‌جا منزل می‌داد.

آغاز قیام قرمطیان بنا بر تاریخ گزیده (ص ۳۴۱) در سال ۳۱۹ بود و مدت‌های مدید تسلط ایشان بر خلیج‌فارس و سواحل و جزایر آن طول کشید و در حقیقت نهضتی بود که ایرانیان برای خلع عمال عرب پیش گرفتند و قسمتی از قلمروی ایران را از دست اعراب منتزع کردند.

پس از قرمطیان فتنه‌ی صاحب‌الزنج در آن نواحی رخ داد و آن نیز در حقیقت قیام ایرانیان بر ضد اعراب بود و بنا بر گفته‌ی مولف مفتاح‌الادب در سال ۴۴۹ صاحب‌الزنج بحرین را متصرف شد و داعیان چند به شهر هجر فرستاد و جمعی به وی گرویدند و سر از اطاعت خلفای عرب بازکشیدند.

بعد از آن بنا بر تاریخ گزیده (ص ۳۴۱) اتابیک ابوبکر از اتابیکان فارس که از ۶۲۳ تا ۶۵۸ سلطنت کرده است کیش و بحرین و قطیف و لحا را گرفت. مولف المعجم (ص ۴) جایی که در مقدمه‌ ذکر مناقب اتابیک ابوبکر را می‌کند در بیان ممالک وی گوید: «مملکت کیش و مضافات آن از زمین عرب و به وادی حجاز چون بلاد بحرین...».

میرزا محمدجعفر خورموجی در فارسنامه می‌نویسد (ورق ۹۰-۹۲) در سال ۶۳۳ اتابیک ابوبکر بحرین را گرفت و هشت سال بعد قطیف و لحسا را هم ضمیمه‌ی آن کرد و تا آخر عهد اتابیکی یعنی تا سال ۶۶۴ که اتابیکان فارس منقرض شدند متوجهات آن‌جا به خزانه‌ی عامره‌ی فراس می‌رسید. مولف فارسنامه‌ی ناصری هم (ص ۱۸۰-ج ۲) این قول را تایید کرده و گوید که تا اواخر دولت سلاطین مغول بحرین در اطاعت فرمارویان فارس بود، پس در اطاعت ولیان جزیره‌ی هرمز درآمد.

مولف خلیج‌فارس می‌نویسد (ص ۱۰۵) پادشاهان هرمز مدتی با پادشاهان کیش و بحرین جنگ کردند تا این‌که بر هر دو فائق آمدند و قطب‌الدین پادشاه هرمز در سال ۷۳۰ (۱۳۲۵ م) کیش و بحرین را متصرف شد.

حمدلله مستوفی در نزهه‌القلوب که آن را در سال ۷۴۰ تالیف کرده در شرح ایران‌زمین (ص ۲۲-۲۳) جزایر بحرین را نام می‌برد و بعد جای دیگر در ذکر فارس (ص ۱۳۶-۱۳۷) می‌نویسد: جزایری که در بحر فارس است از حساب ملک فارس شمرده‌اند و بزرگ‌ترین آن‌ها به کثرت مردم و نعمت جزایر قیس و بحرین است. و اندکی پایین‌تر در همان موضع صریحا می‌نویسد: اکنون جزیره‌ی بحرین داخل فارس است و از ملک ایران. و باز در موضع دیگر (ص ۲۳۴) در باب بحر عمان گوید: در این بحر جزایر بسیار است و آن‌چه مشهور و از حساب ملک ایران شمارند و مردم‌نشین هرموز و قیس و بحرین و خارک...

ابن بطوطه که در سال ۷۲۵ آغاز سفر کرده و در همین اوان به بحرین رفته است می‌نویسد: (ص ۲۱۰ – ج ۱ – چاپ مصر) که مردم آن‌جا رافضی بوده‌اند و این نکته مسلم است که روافض اختصاص داشته‌اند به نواحی و ایالات ایران و رافضی بودن مردم بحرین دلیل است بر این‌که آن ناحیه از خاک ایران بوده.

در تاریخ گزیده آمده است (ص ۷۱۲) که سلطان احمد آل مظفر که از ۷۸۶ تا ۷۸۹ در فارس و کرمان سلطنت کرد به جزایر بحرین رفت و این دلیل است که در آن زمان بحرین جزو قلمروی آل مظفر بود.

در فارسنامه‌ی خورموجی در موضع سابق‌الذکر آمده است که در زمان استیلای مغول از جانب حاکم فارس حاکمی بر جزیره‌ی بحرین به حکومت مشغول بود و در ایام سلاطین گورکانیه به تصرف والیان جزیره‌ی هرموز بود.

در دایره‌المعارف بریطانیکا در کلمه‌ی بحرین مسطور است که در سال ۱۹۱۳ (۱۵۰۷ م) پرتغالی‌ها بحرین را متصرف شدند.

مولف خلیج‌فارس گوید (ص ۱۲۳) که در سل ۹۲۹ [۱۵۲۲ م] پرتغالی‌ها در آن نواحی گمرکی تاسیس کردند ولیکن مردم هرموز و بحرین و غیره از تعدیات ایشان طغیان کردند و پادشاه هرمز شبانه بر آن نواحی هجوم کرد و بسیاری از پرتغالی‌ها کشته شدند و این دلیل است بر این‌که حتی در موقع تسلط پرتغالیان نه ایرانیانِ ساکنِ بحرین به حکومت ایشان تن در می‌دادند و نه امرای ایرانی اطراف، ایشان را مالک آن نواحی می‌شمردند.

مولف مفاتیح‌الادب (ص ۵) زمان تسلط پرتغالیان را بر بحرین سال ۹۳۲ و مدت تصرف ایشان را صد سال می‌نویسد.

مولف خلیج‌فارس بر آن است (ص ۱۲۴) که در سال ۹۳۵ (۱۵۲۸ میلادی) بار دیگر پادشاه هرمز سپاهی به جزایر بحرین فرستاد و زحمت پرتغالی‌ها را فراهم کرد.

هم مولف مزبور گوید (ص ۱۲۶) که ترک‌ها پس از آن‌که در سال ۹۶۰ (۱۵۵۲ م) تاخت و تازی در خلیج‌فارس کردند بار دیگر کشتی‌های جنگی با هزار و دویست سپاهی به محاصره‌ی بحرین فرستادند ولی پرتغالیان ایشان را شکست دادند و این وقایع آغاز دعویست که ترک‌ها بر سر این جزایر داشته‌اند ولی دعوی ایشان همواره واهی بوده است.

مولف منتظم ناصری (جل ۲ – ص ۱۶۵) در وقایع سال ۱۰۰۸ می‌نویسد در این سال سپاه شاه عباس ولایت لار و بحرین را مسخر و مفتوح کرد.

مولف عالم‌آرای عباسی (ص ۶۸۹) در وقایع سال ۱۱۳۰ آورده است که شاه عباس الله‌وردی‌خان حکم‌ران فارس را به اخراج پرتغالی‌ها از خلیج‌فارس مامور کرد و در آن سال جزایر بحرین را پس گرفتند.

ادامه دارد...

منبع: اطلاعات: چهارشنبه ۲ شهریور ۱۳۱۱