سرویس تاریخ «انتخاب»: در دی ماه ۱۳۳۱ برابر با ژانویه ۱۹۵۳ دوایت آیزنهاور جمهوری‌خواه به عنوان سی‌وچهارمین رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا انتخاب شد. کمی بعد از اعلام پیروزی او، دکتر مصدق در هفدهم دی ماه نامه‌ای برای او نوشت و ضمن تبریک ریاست‌جمهوری آیزنهاور، از اقدامات آمریکا در پشتیبانی از انگلستان در مسئله نفت ایران در مجامع بین‌المللی انتقاد کرد و ابراز امیدواری نمود که دولت جدید آمریکا این رویه را ادامه ندهد. آیزنهاور نیز در پاسخی که در ۲۱ دی ماه همان سال ارسال کرد، نوشت که بی‌طرفی دولت خود را در این ماجرا حفظ خواهد کرد. متن این نامه‌ها ساعت شش بعدازظهر روز شنبه ۲۱ تیر ۱۳۳۲ در تهران و واشنگتن منتشر شد. متن این دو نامه به این مناسبت منتشر می‌شد که در تاریخ هفتم خرداد دوباره دکتر مصدق به آیزنهاور که حالا دیگر زمام امور را در آمریکا به دست داشت نامه نوشت و گله کرد که مشی آمریکا نسبت به قبل تغییری نکرده و همچنین کمک‌های اقتصادی این کشور اصلا برای وضعیت کنونی ایران کافی نیست، چند روز بعد از آن آیزنهاور طی نامه‌ای به دکتر مصدق این‌طور پاسخ داد که، چون ایران و انگلستان نتوانسته‌اند نسبت به غرامت توافقی حاصل کنند، آمریکا امکان کمک بیش‌تری به ایران ندارد و از طرف دیگر اگر آمریکا بخواهد کمک اقتصادی خود به ایران را بیش‌تر کند در حق مالیات‌دهندگان خود ظلم کرده، رئیس‌جمهور جدید آمریکا در آخر آب پاکی را روی دستان مصدق ریخت و نوشت که اساسا مردم آمریکا تا وقتی که اختلاف بین ایران و انگلستان حل نشده مخالف خرید نفت از ایران هستند. متن این چهار نامه را به ترتیب در ادامه خواهید خواند:
نامه دکتر مصدق
حضرت ژنرال ایزنهاور، رئیس‌جمهوری منتخب کشور‌های متحد آمریکا دانشگاه کلمبیا – شهر نیویورک
با اغتنام از این فرصت، تبریکات صمیمانه ملت ایران را به مناسبت انتخاب آن حضرت به ریاست عالیه جمهوری کشور‌های متحد آمریکا اظهار و توفیق آن حضرت را از هر جهت در ایفای وظایف مهمی که لازمه این مقام بلند است خواهانم. نمی‌خواستم مشکلات ایران را قبل از این‌که رسما شروع به کار کنید به میان آورم لکن، چون تا حدی فوریت امر ایجاب می‌کند و از طرف دیگر به دلایلی معتقدم کسانی که در نگرانی‌های اینجانب برای آینده ایران و مردم ایران سهیم و شریک نیستند این مسائل را در مذاکرات خود با شما به میان آورده‌اند لذا به تذکرات ذیل مبادرت می‌ورزم:
امیدوارم حکومت جدیدی که به ریاست آن حضرت تشکیل می‌شود در آغاز کار به اهمیت مبارزه حیاتی ملت ایران کاملا پی برد و برای رفع موانعی که ملت ایران را از نیل به آمال خود بازداشته و نگذاشته است در پرتوی استقلال سیاسی و اقتصادی از زندگانی بهتری بهره‌مند شود یاری و همراهی کنند. تقریبا دو سال است ملت ایران پریشانی‌ها و مضایق و شداید فراوانی را صرفا از آن رو تحمل کرده است که شرکتی طماع و نفع‌پرست به پشتیبانی دولت انگلیس همّ خود را مصروف آن داشته است که ملت ایران را از تحصیل حقوق طبیعی و ابتدایی خود محروم سازد.
مایه خرسندی است که در طی این مبارزه و تحمل این همه خسارات و لطمات از طرف مردم ایران، ملت آمریکا در مواردی بسیار با ملت ایران اظهار همدردی کرده و نشان داده است که مشکلات ایران را تا حدی متوجه است. ضمن مسافرت خود به آمریکا شخصا ناظر مظاهر بسیاری از این حس همدردی مردم آمریکا به حقایق امور بودم.
متاسفانه دولت آمریکا با این‌که در مواردی نسبت به ایران ابراز دوستی نموده در عین حال روش وی به نظر مردم ایران حمایت از دولت انگلیس و شرکت سابق در این مبارزه بوده است و در مجامع بین‌المللی علیه ایران از دولت انگلیس طرفداری کرده است. دولت آمریکا نسبت به دولت انگلیس کمک‌های مالی روا داشته، ولی در حق ایران مضایقه کرده است و به نظر ما این روش دولت آمریکا لااقل تا حدی تقویت از مساعی انگلیس بوده است که کوشیده است موجبات اختناق ایران را به وسیله محاصره مالی و اقتصادی فراهم سازد.
اینجانب میل ندارم روابط کشور‌های متحد آمریکا با انگلستان به علت اختلافات وی با ایران تیره گردد، ولی تردید دارم ملت بزرگ آمریکا که در این عصر حائز چنین مقام ارجمند اخلاقی در دنیاست بتواند از روشی که در عرف بین‌المللی بر خلاف موازین اخلاقی است و دوست و متحد وی در پیش گفته است صرفا بدان سبب حمایت کند که نمی‌خواهد اختلالی در روابط وی با چنین دوست و متحدی روی دهد.
میل مردم ایران فقط این است که در اتخاذ راه و روش زندگانی خویش بر وفق دلخواه خویش قدم بردارند و با تمام ملل دیگر مناسبات دوستانه خود را حفظ کنند.
شرکت سابق که سال‌ها به استثمار منابع نفت ایران اشتغال داشت متاسفانه در مداخله در امور داخلی این کشور پافشاری می‌کرد سرانجام بر مردم ایران ثابت شد تا روزی که این شرکت در ایران به کار خود ادامه دهد مداخلات وی نیز در امور داخلی ایران مرتبا ادامه خواهد داشت؛ بنابراین مردم ایران چاره‌ای جز این نداشتند که از حق حاکمیت خود استفاده کنند و با ملی کردن نفت خود به اعمال شرکت سابق در ایران خاتمه دهند.
موقعی که دولت ایران نفت را ملی کرد این نکته را به طور وضوح اعلام داشت که حاضر است غرامت شرکت سابق را با توجه به دعاوی متقابله ایران علیه شرکت سابق به نحو منصفانه بپردازد.
شرکت سابق به جای این‌که برای تعیین میزان غرامت با ایران وارد مذاکره شود به اتکا و حمایت دولت انگلستان و به منظور این‌که بار دیگر مردم ایران مجبور شوند به اراده شرکت سابق سر تسلیم فرود آورند و از حق بهره‌برداری و استفاده از منابع طبیعی خود صرف‌نظر کنند برای ایجاد محاصره اقتصادی و مالی اقداماتی به عمل آورد.
علیهذا صمیمانه امیدوارم هنگامی که حکومت جدید به ریاست آن حضرت زمام امور کشور‌های متحد آمریکا را به دست می‌گیرد موضوع ایران را مورد کمال دقت قرار دهد تا ایران به آمال و آرزو‌های عادلانه خود برسد و مبانی صلح جهان تحکیم شود و بار دیگر اطمینان حاصل گردد که کشور‌های متحد آمریکا با تمام قوا و با استفاده از شئون و حیثیت خود در حمایت و پشتیبانی از اصول منشور ملل متحد راسخ و جازم است.
خواهشمند است احترامات فائقه دوستدار را بپذیرید.
نخست‌وزیر – دکتر محمد مصدق (اطلاعات؛ یکشنبه ۲۲ تیر ۱۳۳۲)
پاسخ آیزنهاور (۲۱ دی ۳۱ برابر با ۱۱ ژانویه ۱۹۵۳)
جناب آقای دکتر محمد مصدق، نخست‌وزیر ایران – تهران
خواهشمندم تشکرات مرا برای تعارفات و تبریکات دوستانه قبول بفرمایید. از این‌که شمه‌ای از نظریات خود را درباره وضع کشور ایران مرقوم داشته‌اید نهایت مسرت حاصل است و به سهم خود آن‌ها را با دقت و حسن نظر مورد مطالعه قرار خواهم داد.
رجاء واثق دارم این مطلب را قبول خواهید فرمود که در موقعیت بی‌طرفی ما در این قضیه هیچ‌گونه سازشی نشده و خللی وارد نیامده است و هیچ فردی کوشش ننموده که نظر مرا در این مورد تحت تاثیر قرار بدهد.
ذکر این مطلب مرا وادار نمود که امیدواری خود را اظهار بدارم که روابط آتیه ما از هرگونه بدگمانی کاملا مبری خواهد بود و برعکس حس اعتماد و اطمینانی بر آن حکمفرما خواهد بود که از سرچشمه صداقت و دوستی الهام گرفته باشد.
خیلی مسرور خواهم شد که در همه اوقات چه شخصا و مستقیما و یا از مجرای دیپلماتیک درباره نظریات جنابعالی در هر موضوع که مورد علاقه مشترک ما بوده باشد پیامی دریافت بدارم. با اظهار تشکر از پیام ملاطفت‌آمیز و با ابراز احترامات فائقه. ارادتمند.
دوایت. د. ایزنهاور (اطلاعات؛ یکشنبه ۲۲ تیر ۱۳۳۲)
نامه دکتر مصدق (هفتم خرداد ۳۲)
در جواب نامه ملاطفت‌آمیز مورخ ۱۱ ژانویه ۱۹۵۳ [۲۱ دی ۱۳۳۱]به پیام اینجانب پشینهاد فرموده‌اید نظریاتی را که مورد علاقه مشترک ما بوده باشد مستقیما یا از مجرای دیپلماتیک به استحضار خاطر عالی برسانم. در آن پیام مختصری از پریشانی‌ها و مضایقی که ملت ایران در راه تحقق بخشیدن به آمال خود در دو سال اخیر تحمل نموده و همچنین مشکلاتی که دولت انگلستان برای پشتیبانی از ادعا‌های غیرمنطقی یک شرکت مستعمراتی برای ایران ایجاد کرده است به عرض رساند.
در این چند ماهی هم که از تاریخ این پیام می‌گذرد ملت ایران گرفتار مضایق مالی و دسایس سیاسی شرکت سابق نفت و دولت انگلستان بوده از آن جمله خریداران نفت ایران را از دادگاهی به دادگاهی کشانده و با تمام وسایل تبلیغاتی و دیپلماسی موانع غیرقانونی در سر راه فروش نفت ایران ایجاد کرده است.
با آن‌که دادگاه‌های ایتالیا و ژاپن فروش نفت ایران را بلامانع اعلام نمودند از اقدامات خلاف اصول دست برنداشته‌اند. گرچه امید می‌رفت که در موقع تصدی آن حضرت توجه بیش‌تری به وضعیت ایران شود، ولی متاسفانه هنوز در روش دولت آمریکا تغییری حاصل نشده است.
در پیامی که آقای وزیر خارجه آمریکا از کراچی برای اینجانب ارسال داشته‌اند اظهار تاسف کرده‌اند از این‌که تاکنون آمریکا در مجاهدات خود برای کمک به حل مسئله غرامت توفیق حاصل نکرده است.
باید به خاطر داشت که دولت ایران حاضر شد دیوان بین‌المللی دادگستری قیمت اموال شرکت سابق در ایران را هر قدر تعیین کند بپردازد و نیز حاضر شد که صلاحیت دیوان مزبور را درباره غرامت به این شرط قبول کند که قبلا دولت انگلستان مبلغ مدعا به خود را در حدود منطق و انصاف تعیین نمایند.
بدیهی است دولت ایران نیز از شرکت سابق نفت و دولت انگلیس مطالباتی دارد که در موقع طرح دعوی اظهار می‌کرد.
چون دولت انگلیس به این امید است که وضعیت سابق خود را در ایران تجدید کند به هیچ یک از این پیشنهادات ترتیب اثر نداده. اکنون در اثر اقدامات شرکت سابق و دولت انگلستان ملت ایران در برابر مشکلات اقتصادی و سیاسی بزرگی قرار گرفته است که ادامه این وضع از نقطه نظر بین‌المللی نیز ممکن است عواقب خطیری داشته باشد و اگر در این موقع کمک موثر و فوری به این مملکت نشود اقداماتی که فردا به منظور جبران غفلت امروز به عمل آید خیلی دیر باشد البته در این مدت کمک‌هایی از طرف دولت آمریکا به ایران شده که موجب تشکر است، ولی آن‌قدر نبوده است که مشکلات ایران را برطرفت کند و صلح جهانی را که هدف و آمال دولت و ملت شرافتمند آمریکا است تامین نماید.
سطح زندگی مردم ایران در نتیجه یک قرن سیاست استعماری خیلی پایین بوده و بالا بردن آن بدون برنامه‌های عمرانی دامنه‌دار امکان‌پذیر نخواهد بود. متاسفانه کمک‌هایی که تاکنون شده اصولا در حدود کمک‌های فنی بوده و حتی در این قسمت نیز گاهی اوقات مساعدتی که لازم بوده نشده است من‌باب مثل یادآوری می‌شود که بانک صادرات که می‌بایست ۲۵ میلیون دلار برای امور کشاورزی به ایران کمک کند به واسطه دخالت‌های ناروای دیگران منصرف گردید.
ملت ایران امیدوار است که با مساعدت و همراهی دولت آمریکا موانعی که در راه فروش نفت ایران ایجاد شده برطرف شود و چنان‌چه رفع موانع مزبور برای آن دولت مقدور نیست کمک‌های اقتصادی موثری فرمایند تا ایران بتواند از سایر منابع خود استفاده نماید.
کشور ایران غیر از نفت دارای ثروت‌های طبیعی دیگر نیز هست که بهره‌برداری از آن‌ها مشکلات فعلی کشور را حل خواهد نمود، ولی این امر بدون کمک‌های اقتصادی میسر نمی‌باشد.
در خاتمه توجه موافق و اثربخش آن حضرت را به وضع خطرناک فعلی ایران جلب نموده و یقین دارم تمام نکات این پیام را با اهمیتی که شایسته است تلقی خواهند فرمود. خواهشمند است احترامات فائقه دوستدار را قبول فرمایند.
دکتر محمد مصدق (کیهان شنبه ۲۰ تیر ۱۳۳۲)
پاسخ آیزنهاور
آقای نخست‌وزیر عزیز. نامه آن جناب به تاریخ هفتم خرداد ۱۳۳۲ (۲۸ مه ۱۹۵۳) واصل گردید. در نامه مزبور اوضاع سخت کنونی ایران را شرح داده و اظهار امیدواری فرموده بودید که دول متحده آمریکا شاید بتوانند به ایران کمک کنند تا ایران بر پاره‌ای از مشکلات خود فائق آید. تاخیری که در عرض جواب پیش آمد بدان سبب بوده است که می‌خواستم با مستر دالس و مستر هندرسن سفیرکبیر فرصت مشورت داشته باشم و اکنون که به نوشتن این پاسخ مبادرت می‌کنم محرک دوستدار همان روح صداقت دوستانه‌ای است که در نامه خود جنابعالی منعکس می‌بینم.
تاریخ نشان می‌دهد که حکومت آمریکا و مردم آمریکا همیشه احساسات عمیق دوستی نسبت به ایران و مردم ایران داشته و هنوز هم دارند. حکومت آمریکا و مردم آمریکا صمیمانه امیدوارند که ایران بتواند استقلال خود را حفظ کند و مردم ایران نیز به حصول آمال ملی خود کامیاب و نیز موفق شوند ملتی خشنود و آزاد به وجود آورند که به ترقی و پیشرفت و صلح دنیا کمک کند. اولا به علت همان امیدواری بود که حکومت دول متحده آمریکا در طی دو سال از صمیم قلب جد و جهد نمود برای رفع اختلافاتی که بین ایران و کشور متحد انگلستان روی داده و از ملی شدن صنعت نفت ایران ناشی گردیده است مساعدت کند. عقیده دول متحد آمریکا این بوده است که چنان‌چه قراری درباره غرامت داده شود در سراسر دنیا حس اعتماد و اطمینان به این معنی تقویت خواهد شد که ایران مصمم است کاملا متمسک به اصولی باشد که به موجب آن جامعه باشکوهی از ملل آزاد امکان‌پذیر گردد و این امر موید اعتبار بین‌المللی ایران خواهد بود و سبب خواهد شد پاره‌ای معضلات مالی و اقتصادی که اکنون متوجه ایران است حل شود. چون ایران و کشور متحده انگلستان نتوانسته‌اند نسبت به غرامت توافقی حاصل نمایند این مسئله حکومت دول متحده آمریکا را از مجاهداتی که برای کمک به ایران به عمل آورده بازداشته است. در ممالک متحده آمریکا و حتی در میان آمریکاییانی که نسبت به ایران و مردم ایران منتهای همدردی و دوستی دارند این فکر قوت دارد که تا زمانی که ایران نتواند از فروش نفت و محصولات نفتی خود وجوهی به دست آورد و با انعقاد قرارداد معقول و عادلانه‌ای درباره غرامت بار دیگر نفت ایران به مقادیر زیادی فروخته شود هرگاه حکومت دول متحد بخواهد به میزان معتنابهی از طرق اقتصادی به ایران کمک کند در حق مودیان مالیاتی آمریکا شرط انصاف را رعایت نکرده است. همین‌طور بسیاری از مردم آمریکا تا وقتی که اختلاف نفت قطع و فصل نگردیده است با خرید نفت ایران از طرف حکومت دول متحده عمقا مخالفت خواهند کرد. این احساسات نیز در ممالک متحده به میزان معتنابهی وجود دارد که هرگاه بنا شود صرفا بر مبنای از دست رفتن دارایی مادی یعنی شرکتی که ملی شده است مسئله پرداخت غرامت حل گردد این ترتیب راه‌حلی نخواهد بود که بتوان عادلانه خواند و توافق درباره چنین راه‌حلی ممکن است اعتماد متقابل ملل آزاد را که با هم ارتباط دوستانه اقتصادی دارند به ضعف متمایل سازد به علاوه بسیاری از هموطنان دوستدار که از جریانات مربوط به این اختلاف اسف‌آور آگاهی دارند و اطلاعات لازمه را پیوسته به دست آورده‌اند معتقدند که نظر به احساسات پرهیجانی که هم در ایران و هم در کشور متحد انگلستان برانگیخته شده است کوشش‌هایی که به وسیله مذاکره مستقیم به منظور تعیین مبلغ غرامت به عمل آید بیش‌تر ممکن است به جای ایجاد حسن تفاهم مایه افزایش اصطکاک و اختلاف گردد عقیده آن‌ها پیوسته چنین بوده است که عملی‌ترین و منصفانه‌ترین وسیله قطع و فصل مسئله غرامت آن است که این امر به کمک هیات بین‌المللی بی‌طرفی ارجاع گردد و آن هیات کلیه دعاوی طرفین را بر اساس ماهیت دعوی مطالعه قرار دهد.
کاملا توجه دارم به این‌که حکومت ایران بایستی خود تشخیص دهد کدام سیاست و روش خارجی و داخلی برای ایران و مردم ایران نافع‌ترین سیاست‌هاست، با بیان این مطالب سعی دارم برای حکومت ایران مصلحت‌اندیشی کنم و بگویم چه چیز بیش‌تر به نفع حکومت ایران است صرفا سعی من توضیح این نکته است که با این اوضاع و احوال چرا حکومت دولت متحده اکنون در مقام و موقعی نیست که بتواند بیش‌تر از پیش به ایران کمک بکند یا نفت ایران را خریداری نماید. در صورتی که ایران مایل باشد حکومت دول متحده امیدوار است کمک‌های فنی و نظامی خود را بر اساسی که نظیر کمک‌های سال گذشته باشد ادامه دهد. از تلگرافی که در نامه آن جناب نسبت به اوضاع خطرناک کنونی ایران منعکس است استحضار یافته و صمیمانه امیدوارم تا فرصت باقی و دیر نشده است از طرف حکومت ایران اقداماتی در حدود قدرت خود برای جلوگیری از بدتر شدن وضع کنونی به عمل آید. از آقای نخست‌وزیر خواهشمندم تجدید احترامات فائقه دوستدار را بپذیرند.
دوایت د. آیزنهاور (کیهان شنبه ۲۰ تیر ۱۳۳۲)