به شاه گفتم حمله به روس‌ها برای شما گران تمام خواهد شد/ سربازان ایرانی روش‌های جنگی اروپایی را نمی‌شناسند

نفرات و کیفیت عالی نیروی نظامی ایران و منابع و امکانات کشورتان دادید طبعا باعث می‌شود تا از این که کشورم با متحدی چنین نیرومند صمیمی شده است بر خود ببالم با این حال از آنجا که اکنون نظر مرا در رابطه با مسأله‌ای پرسیده‌اید که برای اعلاحضرت و شورای محترم مطرح است وظیفه دارم تا آزادانه و صادقانه نظر خودم را بگویم. من کاملاً با نظر شما موافقم که در حال حاضر ارتش ایران بسیار قویتر و مؤثرتر از سابق است و در بعضی امور می‌تواند کارآمدتر از امور دیگر باشد؛ اما دشمنانی وجود دارند که عاقلانه‌تر و دوراندیشانه‌تر است که به جای روش تهاجمی در مقابلشان روش تدافعی به کار گرفت.

البته این را هم بگویم که با گفتن این مطلب به هیچ وجه قصد ندارم از ارزش شجاعت و دلاوری سپاهیان شما کم کنم یا آن را نادیده بگیرم بلکه مسأله را به طور نسبی می‌بینم و از دشمنی صحبت می‌کنم که زمان بیشتری تحت انضباط نظامی بوده است و در نوعی از جنگ تجربه دارد که ایرانیان هنوز آشنایی زیادی با آن ندارند.

روسیه ارتش عظیمی با این مشخصات دارد و فکر نمی‌کنم به کار گرفتن روش تهاجمی بر ضد آن‌ها خصوصاً چون هنوز سربازان ایرانی با روش‌های جنگی اروپایی خوب آشنا نشده‌اند بدون خطرات و تلفات بسیار باشد. این اشراف زادگان محترمی که افتخار خویشاوندی با اعلاحضرت را دارند دیدگاهی را اظهار کرده‌اند مبنی بر این که نظریات من چندان ارزشی ندارد. شاید این طور باشد اما دلایلی که برای این دیدگاه خود آورده‌اند به نظر من منصفانه و درست نمی‌آید. اگر اعلاحضرت قصد دارند به روس‌ها حمله کنند فکر می‌کنم مهمترین مسأله برای شما این است که از منابع و امکانات آن‌ها باخبر شوید و بدانید که آن‌ها در صورت لزوم چه تعداد و چه نوع نیرو‌هایی را می‌توانند وارد میدان کنند بدون آن که قصد اهانت داشته باشم باید بگویم که در این باره مطمئناً اطلاعات و آگاهی من بیشتر از این آقایان محترم است.

 من از دیرباز ایران را می‌شناسم و از پیشرفتی که افراد پیاده نظام و توپخانه در این مدت کم داشته‌اند کاملاً متعجب شده‌ام. این پیشرفت فوق‌العاده، تاحدی به افسران فرانسوی مربوط می‌شود که آن‌ها را تعلیم داده‌اند ولی بیشتر به خود آن‌ها مربوط است. ضمنا باید باعث رضایت و خشنودی شما هم باشد زیرا ثابت می‌کند که سپاهیان ایران قابلیت رسیدن به کمال مطلوب را طی زمان دارند. اما اعلاحضرت باید توجه داشته باشند که صرفاً آشنا شدن افراد سپاه با روش قدم روی اروپایی و به چپ چپ و به راست راست و پیش فنگ و دوش، فنگ، همه آن چیز‌هایی نیست که برای ایجاد لشکری کارآمد و مطمئن در میدان نبرد لازم است درست همان طور که کسی با داشتن یک اسب خوب و زین و رکاب و دهنه سوارکاری شجاع و دلاور نمی‌شود. من در قضاوت صحیح و حتی در عاقل بودن کسی که سپاهیان خام و نیازموده‌ای را به مصاف سپاهیانی کارآزموده و جنگ دیده بفرستد، شک خواهم کرد.

 برتری ارزشمندی که سواره نظام شما نسبت به روس‌ها دارند و قابلیت‌های این سواره نظام - اگر درست مدیریت و فرماندهی شوند - احتمالاً مانع از حمله آن‌ها به شما خواهد شد اما اگر شما با پیاده نظام تعلیم دیده‌تان به آن‌ها حمله کنید و خدای نکرده شکست، بخورید برایتان خیلی گران تمام خواهد شد در حالی که چنین شکستی برای روس‌ها، خیلی سخت نخواهد بود، زیرا همه لشکریان آن‌ها تعلیمات منظم نظامی دیده‌اند و تعداد نفرات ارتش آن‌ها آنقدر زیاد - تقریباً بیشمار - است که به آسانی می‌توانند تلفات خود را با نفرات تعلیم دیده تازه نفس جبران کنند در حالی که فقط قسمتی - و قسمت کوچکی از ارتش شما در حال حاضر تعلیم دیده‌اند و اگر خدای ناکرده آن‌ها از بین بروند شما با زحمت و هزینه بسیار زیادی برای تعلیم نفرات جدید مواجه خواهید شد؛ آن هم در شرایطی که احتمالاً سرداران شما دیگر نظر موافقی را که امروز نسبت به انضباط اروپایی دارند نخواهند داشت.

اعلاحضرت تأکید زیادی بر واقعه شکست سال گذشته روس‌ها در ایروان دارند؛ مطمئناً این شکست باعث اعتبار و افتخار سردار و افراد پادگان ایروان است اما من این واقعه را دلیل خوبی بر درستی اظهاراتم می‌دانم زیرا این روس‌ها بودند که حمله کردند و ایرانیان دفاع می‌کردند و از این گذشته، نفرات تازه تعلیم دیده از پشت دیوار‌ها و سنگر‌ها می‌جنگیدند و چندان در معرض آتش توپخانه روس‌ها قرار نگرفتند که البته اگر قرار باشد در میدان، نبرد دست به حمله بزنند آن وقت باید با آتش شدید توپخانه روس‌ها مواجه شوند که من فکر نمی‌کنم بتوانند مدت زیادی در مقابل آن دوام بیاورند.