یادداشت‌های محمدعلی فروغی، دوشنبه ۱۰ فروردین ۱۲۹۸: تقلای نمایندگان ایران برای بازپس‌گیری ایروان

سرویس تاریخ «انتخاب»؛ در نوامبر ۱۹۱۸ قرارداد متارکه جنگ بین متفقین و آلمان و اندکی بعد متحدانش امضا می‌شود. متفقینِ پیروزشده، طبعا شرایط خود را به متحدین تحمیل می‌کردند. کنفرانس ورسای که برای جامعه بین‌الملل از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است، در ژانویه ۱۹۱۹ آغاز می‌شود و با این‌که قرار نیست دول بی‌طرف در کنفرانس صلح نقشی داشته باشند. ایران به واسطه خسارات بسیاری که در جنگ دیده خود را با سایر دول بی‌طرف یکسان نمی‌پندارد... از همین رو در دسامبر ۱۹۱۸، هنگامی که دومین کابینه وثوق‌الدوله بر سر کار است، هیاتی به سرپرستی علیقلی‌خان انصاری (مشاورالممالک)، وزیر خارجه وقت، عازم پاریس می‌شود تا خواسته‌های ملی ایرانیان را در جامعه بین‌الملل مطرح سازد. اعضای دیگر این هیات عبارت‌اند از: محمدعلی فروغی (ذکاءالملک) رئیس دیوان عالی تمیز، سید ابوالقاسم‌خان انتظام‌الملک (عمید) رئیس کابینه وزارت خارجه، میرزا حسین خان معین‌الوزرا (علاء) وزیر سابق فواید عامه و تجارت، آدولف پرنی مستشار وزارت عدلیه و عبدالحسین مسعود انصاری پسر مشاورالممالک (به سمت منشی مخصوص هیات).

آن‌چه در پی می‌خوانید خاطرات روزنوشت محمدعلی فروغی، دوشنبه ۱۰ فروردین ۱۲۹۸ است:

مشغول تهیه کنفرانس امروز بودیم. نهار دیولافوا مهمان بود و ما را برای شنبه به شام دعوت کرد. ساعت چهار و نیم به دیوان تمیز رفتیم. ابتدا مسیو دیولافوا بیاناتی کرد. چندان انترسان [جذاب] نبود. زیاد فنی بود. قدری اوضاع ژئولوژیک [زمین‌شناسی] و قدری از مشکلات معماری که ایرانی‌ها حل کرده‌اند و از این‌که قلعه‌بندی شوش همان است که بعدها مهندسین فرانسوی اختیار کرده و این‌که صنعت ایران خیلی مورد اقتباس واقع شده. بعد من بیانات خود را کردم. خیلی مستحسن [مورد پسند] واقع شد. بعد میرزا حسین‌خان [حسین علاء] شرحی قرائت کرد از جزئیات صدماتی که به ایران وارد آمده و دعاوی ایران، اگرچه بعضی خامی‌ها داشت اما عیب نداشت و انترسه [جذب] شدند. بعد رئیس مجلس سوال کرد که «آیا دعاوی ایرانی‌ها با ارامنه اختلاف دارد یا نه؟» ما به طفره گذراندیم. نوبارپاشا [نماینده هیات ملی ارامنه از سوی ارامنه عثمانی در کنفرانس صلح پاریس - انتخاب] گفت: «اختلافی نداریم، به واسطه این‌که ما حدودی که معین کرده‌ایم تقریبی است و واگذار به کنفرانس صلح و کمیسیونی که تحدید حد بکند کرده‌ایم.» و بیش‌تر عنوان ارمنستان عثمانی می‌کرد و خود را به طرف قفقاز و ایران آشنا نمی‌کرد. خیلی به طور زرنگی حرف زد. و مسیو Millet گفت: «همه ممالک دعاوی زیادی می‌کنند و امپریالیست شده‌اند. ایروان پایتخت ارمنستان است و ارمنستان بدون ایروان نمی‌تواند زندگی کند.» مسیو پرنی [مستشار وزارت عدلیه] هم در این باب عنوان کرد و خوب جواب داد که: «ما آن‌چه می‌خواهیم چیزی است که روس‌ها از ما گرفته‌اند، اختلافی هم با ارامنه نداریم و به حکمیت کمیسیون حاضریم.» باری اوانس‌خان هم حاضر بود و از من تشکر کرد. همچنین مسیو نیکولا خیلی اظهار محبت کرد. مزه در این بود که از روس‌ها هم حاضر بودند، مخصوصا بارن تاوبه و معلوم شد مرا در ایران دیده و متوجه ایرانی‌مآبی من بوده و از این‌که حالا من فوکلی شده‌ام تعجب می‌کرد.

شام مهمان داشتیم. مسیو ژرژ لیگ، وزیر بحریه، را دعوت کرده بودیم، عذر خواسته بود. مسیو فرانکلن بوین را هم دعوت کرده بودیم. ناخوش شد و عذر خواست. باقی مهمان مسیو هربت و زنش و تقی‌خان و زنش و ممتازالسلطنه بودند. ممتازالسلطنه [سفیر ایران در فرانسه] شرحی از این‌که «علیقلی‌خان [وزیر خارجه] بد است و جاسوس است و شما بد می‌کنید که او را محرم خودتان می‌کنید» می‌گفت. رفقا همه چنین عقیده دارند که ممتازالسلطنه شیطنت می‌کند. و در این‌که بدذات است و بدذاتی هم می‌کند حرفی نیست. امروز مشاور [علی‌قلی خان وزیر خارجه] شرحی از میرزا حسین‌خان [حسین علاء] شکایت می‌کرد که بی‌احتیاطی می‌کند و هر حرفی را پیش همه‌کس می‌گوید و این حرف راست است. خلاصه همه طرف‌مان عیب دارد.

به واسطه کارهای این دو سه روز و مهمانی و شرب و سیگار خیلی خسته و کسل شده بودم و با کسالت خوابیدم.