تماشا کنید: خطر خط آهن حجاز برای ایران / گزارشی از رویای اردوغان برای احیای خط آهن نیمه تمام دوره عثمانی

پایگاه خبری «انتخاب»، سید حمزه صالحی: اورال‌اوغلو، وزیر زیرساخت‌ها و ترابری ترکیه اخیرا در سخنانی از برنامه کشورش برای احیای خط آهن تاریخی «آناتولی-حجاز» از مسیر سوریه خبر داد.  اورال‌اوغلو با اشاره به نیاز سوریه به بازسازی و توسعه زیرساخت‌ها این پروژه را فراتر از بازسازی یک خط آهن قدیمی قلمداد کرد و آن را پیوند مجدد یک میراث تاریخی و فرهنگی دانست. او گفت اولویت اول اتصال خط‌آهن استانبول به دمشق است. خطی که بعد از دمشق قرار است به مدینه برسد و مقامات ترکیه اکنون از برنامه خود برای احیای این مسیر سخن به میان آورده‌اند.

پروژه احیای خط ‍‌آهن تاریخی آناتولی-حجاز در صورت تحقق توسط ترکیه، ابعاد ژئوپلیتیکی، اقتصادی و سیاسی گسترده‌ای دارد که فراتر از یک پروژه زیرساختی ساده است. این پروژه، با توجه به تشدید رقابت‌های منطقه‌ای در کنار رقابت‌های قدرت‌های بزرگ، می‌تواند تحولات مهمی را در منطقه خاورمیانه رقم بزند.

روزنامه العربی الجدید قطر در این رابطه نوشته است: ترکیه به نظر می‌رسد که آماده است این پروژه را از مسیر غازی‌عنتاب به حلب و سپس به دمشق اجرا کند. کشور ترکیه همچنین به‌طورعملی درحال مطالعه پروژه‌ای برای بازسازی خط آهن از مرسین در ترکیه به حلب در سوریه است.

خط آهن حجاز، یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های زیرساختی امپراتوری عثمانی در اواخر قرن نوزدهم بود. این خط آهن به طول تقریبی ۱۳۰۰ کیلومتر، از دمشق در سوریه تا مدینه در عربستان سعودی امتداد داشت و هدف اصلی آن تسهیل زیارت مسلمانان به مکه و مدینه بود. ساخت این خط آهن در سال ۱۹۰۰ میلادی آغاز شد و در سال ۱۹۱۸ به پایان رسید. احداث این خط آهن، علاوه بر اهداف مذهبی نظیر تسهیل زیارت حجاج، اهداف سیاسی و اقتصادی نیز داشت. در واقع این راه‌آهن به‌عنوان ابزاری برای کنترل بهتر مناطق جنوبی امپراتوری عثمانی و جلوگیری از شورش‌های محلی طراحی شده بود. همچنین خط آهن به افزایش تجارت و تبادلات اقتصادی میان بخش‌های مختلف امپراتوری کمک می‌کرد. عثمانی‌ها با ساخت این خط آهن، به دنبال تقویت وحدت و انسجام امپراتوری، توسعه مناطق تحت کنترل خود و رقابت با قدرت‌های خارجی در منطقه بودند. خط آهن از استانبول آغاز می‌شد و از شهر‌هایی مانند قونیه، حلب و دمشق عبور کرده و به مدینه منتهی می‌شد که قرار بود به مکه هم برسد. اما با آغاز جنگ جهانی اول و سپس فروپاشی امپراتوری عثمانی، پروژه هیچ‌گاه به مکه نرسید و عملاً متوقف شد. بخش‌هایی از این راه‌آهن در سوریه، اردن و عربستان هنوز باقی مانده‌اند؛ اما به دلیل جنگ‌ها و عدم نگهداری مناسب، اغلب آن غیرقابل استفاده است. اکنون ترکیه تلاش دارد این پروژه را احیا کرده و آن را با اهداف ژئوپلیتیکی جدید خود تطبیق دهد. می‌توان گفت ترکیه از احیای خط آهن آناتولی-حجاز چهار هدف مهم دارد:

۱- تقویت رویای احیای امپراتوری عثمانی: احیای این خط آهن، نمادی از بازگشت ترکیه به دوران شکوه امپراتوری عثمانی است و به تقویت هویت ملی و منطقه‌ای این کشور کمک می‌کند؛ زیرا احیای آن یادآور تسلطی است که روزگاری است که عثمانی‌ها بر منطقه عربی خاورمیانه داشته‌اند.

۲- تقویت جایگاه ژئوپلیتیکی: ترکیه تلاش می‌کند تا به گرانیگاه اصلی کریدوری در منطقه و حتی جهان تبدیل شود تا موقعیت ژئوپلیتیک خود را بیش از پیش ارتقا دهد؛ بنابراین با ایجاد این کریدور، به یکی از قطب‌های اصلی تجارت و ترانزیت در منطقه تبدیل می‌شود و نفوذ ژئواکونومیک خود را علاوه بر آسیای مرکزی، و قفقاز در خاورمیانه عربی هم گسترش می‌دهد. در واقع احیای این خط آهن می‌تواند ترکیه را به حلقه اتصال سه منطقه مهم اروپا، خاورمیانه و شبه‌جزیره عربستان تبدیل کند. باتوجه به سیاست خارجی ترکیه که به دنبال احیای میراث عثمانی است، این پروژه به تقویت نفوذ ترکیه در میان کشور‌های عربی و جهان اسلام کمک شایانی خواهد کرد. با این حال توجه به اینکه احیای این خط آهن یادآور سیادت ترک‌ها بر اعراب است و ممکن است زمینه را برای تقویت سیاست‌های اخوانی دولت ترکیه تقویت کند ممکن است از لحاظ سیاسی و ایدئولوژیک مقاومت‌هایی در مقابل آن صورت بگیرد که البته هر اقدامی را باید فراتر از ابعاد ایدئولوژیک باید در چهارچوب وضعیت جدید منطقه که تمایل به توسعه و همکاری اقتصادی دارد مورد ارزیابی قرار داد. ترکیه خصوصاً اگر بتواند همکاری عربستان و سایر کشور‌های حوزه خلیج فارس را جلب کند. با این اقدام، خود را نه تنها به‌عنوان یک قدرت اقتصادی و سیاسی، بلکه می‌تواند نفوذ معنوی خود را در جهان اسلام هم احیا کند.

۳- افزایش نفوذ در سوریه و عراق: این پروژه وقتی که در کنار پروژه مسیر توسعه بند فاو عراق به ترکیه مورد بررسی قرار گیرد جاه‌طلبی‌های ژئوپلتیک ترکیه را بیش از پیش نمایان می‌کند. با اتصال کریدوری به سوریه و عراق، ترکیه می‌تواند نفوذ خود را در این کشور‌ها افزایش داده و از نفوذ ایران در منطقه بیش از پیش کاسته خواهد شد.

۴- این خط آهن می‌تواند روابط اقتصادی و تجاری میان ترکیه و عربستان را تسهیل کند. همچنین به این کشور‌ها مسیر جدیدی برای تجارت با اروپا می‌دهد که بخشی از نیاز آنها به استفاده از مسیر‌های دریایی طولانی یا مسیر‌های زمینی دیگر را کاهش می‌دهد. 

در این میان برخی از کشور‌ها از جمله ایران با توجه به اینکه کشور در حال دور زدن شدن توسط کریدور‌های جهانی است از احیای این خط آهن نگرانی خواهن داشت؛ زیرا تقویت این روند روابط ترانزینی کشور‌های منطقه را بیشتر تقویت می‌کند و با توجه به دور زده شدن ایران توسط کریدور‌های مهم جهانی و منطقه‌ای می‌تواند به تکمیل شبکه حمل و نقل و کریدوری منطقه بدون حضور ایران منجر شود که ضرر آن برای مزیت ژئوپلیتک کشور غیرقابل جبران خواهد بود. 

پیامد‌های احیای خط آهن آناتولی-حجاز برای ایران
۱- کاهش نفوذ ایران در منطقه: بعد از بحران سوریه که باعث شد ترکیه دست بالایی در این کشور داشته باشد احیای این خط آهن با تقویت جایگاه ترکیه، نفوذ ایران در منطقه به ویژه در سوریه و عراق را بیش از پیش کاهش خواهد داد؛ زیرا همانطور که اشاره شد این پروژه وقتی در کنار پروژه مسیر توسعه عراق قرار گیرد ابعاد زیانبار و بلندمدت آن برای ایران بیشتر نمایان خواهد شد.

۲- تغییر توازن قدرت در منطقه: با احیای این خط آهن جایگاه ترکیه در منطقه تقویت خواهد شد و این منجر به تغییر توازن قدرت در منطقه به نفع آنکارا می‌شود که این امر با توجه به رفتار‌های تحریک آمیز ترکیه علیه ایران در محیط پیرامونی کشور از جمله در قفقاز بر امنیت ملی ایران تأثیر منفی خواهد گذاشت. در واقع این پروژه می‌تواند به عنوان ابزاری برای حمایت از گروه‌های مخالف ایران در سایر نقاط منطقه مورد استفاده قرار گیرد و امنیت ملی ایران را تهدید کند.

۳- افزایش تنش سیاسی: از دیدگاه سیاسی، احیای این پروژه می‌تواند به افزایش تنش‌ها بین ایران و ترکیه و همچنین رقابت بین قدرت‌های بزرگ در منطقه منجر شود؛ زیرا در آینده هرگونه تلاش ایران برای احیای نفوذ مطنقه‌ای با مقاومت شدیدتری رو‌به‌رو خواهد شد. همچنین، این پروژه حتی می‌تواند به تغییر مرز‌های نفوذ و قدرت در منطقه کمک کند.

۴- علاوه بر انزوای ژئوپلیتیک و کاهش نقش ایران در کریدور‌های ترانزیتی که هدف ترکیه است این پروژه باعث کاهش نیاز کشور‌های عربی به مسیر ایران برای متصل شدن به اروپا و نقاط دیگر خواهد شد. درواقع این پروژه روابط ایران با کشور‌های عرب را هم تحت تاثیر قرار خواهد داد و می‌تواند به افزایش رقابت و بالاتر از آن تقابل فرهنگی و ایدئولوژیک بین ایران و ترکیه منجر شود.

راهکار‌های ایران برای مقابله با این چالش
۱- توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل: ایران باید به طور کلی با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حمل‌ونقل، به ویژه راه آهن، به رقابت با ترکیه بپردازد. این مهم تنها و تنها از طریق رفع تحریم و ادغام در اقتصاد جهانی ممکن است که ایران با جلب اعتماد جهانی جذابیت لازم برای جذب سرمایه را هم پیدا کند. برای مثال ایران باید با توسعه کریدور شمال-جنوب، به دنبال ایجاد یک کریدور حمل‌ونقل رقابتی با خط آهن آناتولی-حجاز باشد و وجهه ژئوپلیتیک خود را که در حال آسیب دیدن است ترمیم کند.

۲- تقویت روابط و توسعه روابط اقتصادی با کشور‌های همسایه: ایران باید با تقویت روابط با کشور‌های همسایه، به دنبال ایجاد ائتلاف‌های منطقه‌ای باشد. همچنین باید با توسعه روابط اقتصادی با کشور‌های منطقه، به دنبال کاهش وابستگی به درآمد‌های نفتی و افزایش نفوذ اقتصادی خود باشد. این مساله نیز از طریق رفع تحریم و ادغام در اقتصاد جهانی ممکن است.

۳- دیپلماسی فعال جهانی: ایران باید با استفاده از دیپلماسی فعال، به دنبال کاهش تنش‌ها با کشور‌های قدرت‌های بزرگ و توازن بخشی در سیاست خارجی باشد؛ زیرا واقعیات دنیای جدید گویای این است که حفظ، تقویت و گسترش و حتی احیای نفوذ بیش از هر چیزی نیازمند توان اقتصادی است؛ اما در شرایطی که کشور دچار تحریم است و در حال انفکاک کامل از اقتصاد جهانی است ممکن است نه تنها نتواند اهداف خود را پیگیری کند؛ بلکه با خطرات بیشتری نیز مواجه شود.

در نهایت باید گفت احیای خط آهن آناتولی-حجاز، فراتر از یک پروژه اقتصادی، ابزاری ژئوپلیتیکی برای ترکیه است تا جایگاه خود را در منطقه تقویت کند. این پروژه می‌تواند مزیت ترانزیتی ایران را به چالش بکشد و رقابت میان این دو کشور را در زمینه‌های اقتصادی، سیاسی و استراتژیک تشدید کند. برای ایران، اتخاذ راهبرد‌های پیشگیرانه و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای، کلید حفظ موقعیت فعلی و احیای جایگاه اصلی خود در خاورمیانه است.