پایگاه خبری «انتخاب»: دونالد ترامپ بار دیگر روی کار آمد؛ آن هم با تحمیل شکستی سخت به دموکرات‌ها. ترامپ توانست در این دور از انتخابات حتی به نسبت انتخابات ۲۰۱۶ هم بهتر عمل کند و هم آرای کالج الکترال را با اختلافی معنادار نصیب خود کند و هم آرای مردمی را به دست آورد؛ برخلاف سال ۲۰۱۶ که گرچه آرای مردمی‌اش از هیلاری کلینتون کمتر بود، اما به دلیل کسب اکثریت آرای الکترال کالج پیروز انتخابات شد.
به هر روی او تا مدت کمی بعد ساکن کاخ سفید خواهد شد و عمده سیاست‌های آمریکا در چهارسال پیش رو با تصمیمات ترامپ پیش خواهد رفت. در این بین، اما یک پرسش اصلی وجود دارد؛ اینکه رویکرد او در قبال ایران چه خواهد بود؟ پاسخ به این پرسش چندان آسان نیست، زیرا شرایط از زمانی که او کاخ سفید را ترک کرد دستخوش تغییرات مهمی شده است؛ از جنگ اوکراین گرفته تا جنگ غزه، اما به باور برخی به هر حال ترامپ، ترامپ است و از جانب او نگرانی وجود دارد به خصوص وقتی به عملکرد او در قبال ایران در دوره ریاست‌جمهوی‌اش بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ نگاه می‌کنیم، اما چه اقداماتی؟
ممنوعیت ورود ایرانیان به آمریکا
فقط یک هفته از ادای سوگند ریاست‌جمهوری می‌گذشت که ترامپ ورود شهروندان هفت کشور مسلمان از جمله شهروندان ایران را به خاک آمریکا به مدت ۹۰ روز ممنوع کرد. ممنوعیت وضع شده حتی شامل افرادی می‌شد که قبل از دستور ترامپ ویزای آمریکا را گرفته بودند. صدور هر گونه ویزا برای ایرانیان متوقف شد حتی ویزا‌های دانشجویی، تروریستی و کاری. اعتراض‌ها بالا گرفت به قدری که کار به دادگاه‌های مختلف آمریکا و حتی دیوان عالی این کشور کشیده شد تا در نهایت دیوان عالی برخی از محدودیت‌های وضع شده از سوی دولت ترامپ را پذیرفت که آن محدودیت‌ها تا پایان دولت ترامپ ادامه داشت.
خروج از برجام
مهم‌ترین اقدام ترامپ، اما خارج‌کردن آمریکا از برجام بود. او در زمان تبلیغات انتخاباتی‌اش در سال ۲۰۱۶ ادعا می‌کرد که یکی از خطا‌های دولت اوباما و دموکرات‌ها رضایت به پذیرش قرارداد برجام بود. او می‌گفت اگر رئیس‌جمهور شوم برجام را پاره می‌کنم و برجام را بدترین معامله تاریخ معرفی می‌کرد. ترامپ روی کار آمد و به موازات مستقر شدنش در کاخ سفید تندرو‌های داخلی هم از هیچ تلاشی برای حمله به برجام فروگذار نکردند. فضای تهران در موضوع برجام ملتهب بود و ترامپ هم از آن سو استمرار حضور آمریکا در برجام را منوط به مذاکرات مجدد درباره مسائل منطقه‌ای و موشکی ایران می‌دانست.
تهران به هیچ به این خواسته تن نداد. ترامپ از این مقطع به بعد تصمیم خود را گرفته بود، اما خارج‌کردن آمریکا از برجام برای او به این راحتی‌ها هم نبود، زیرا ایران به مفاد مندرج در برجام پایبند بود و محدودیت‌هایی که در این توافقنامه آمده بود را رعایت می‌کرد؛ تا حدی که کنگره آمریکا در اوایل سال ۹۶ اعلام کرد ایران از هیچیک از تعهداتش عدول نکرده است.
جمهوری‌خواهان، اما دست‌بردار نبودند و در کنگره طرحی با عنوان «قانون مقابله با دشمنان آمریکا از طریق تحریم‌ها» را تصویب کردند و ترامپ هم به سرعت امضایش کرد. بر اساس این طرح تحریم‌هایی تازه علیه ایران وضع شد و چنین اعلام شد که این تحریم‌ها ربطی به برجام ندارد. ایران در مقابل گفت که چنین عملی نقض برجام است. کشمکش ادامه داشت تا در نهایت در میانه بهار ۹۶، آمریکا از برجام خارج شد با این استدلال که برجام به میزان کافی برنامه‌های هسته‌ای ایران را محدود نمی‌کند.
تروریستی اعلام‌کردن سپاه
ترامپ می‌خواست فشاری حداکثری را به ایران وارد کند و به نوعی خروج از برجام را کافی نمی‌دانست به همین دلیل در اقدام مهم بعدی‌اش «سپاه پاسداران انقلاب اسلامی» را در فهرست سازمان‌های تروریستی قرار داد. این اقدام بسیار نادر بود، زیرا قراردادن نیروی نظامی رسمی یک کشور در لیست گروه‌های تروریستی اقدامی غیرمعمول بود. آمریکا بر متحدان اروپایی‌اش هم فشار آورد تا آنها هم این اقدام را انجام دهند، اما به جز عربستان و امارات هیچ کشوری از تصمیم عجیب آمریکا حمایت نکرد؛ البته طبیعی بود که اسرائیل در کنار دو کشور مذکور به شدت از این تصمیم حمایت کردند.
تهدید مشتریان نفتی ایران
در همان سال ۹۸ ترامپ همه کشور‌های دنیا را تهدید کرد که اگر از ایران نفتی خریداری کنید، رنگ دلار آمریکایی را نخواهید دید و با اقدامات «تنبیهی» یکجانبه شدید روبه‌رو می‌شوید. دولت آمریکا اعلام می‌کرد که با این اقدام می‌خواهد درآمد ایران را به شدت محدود کند تا طرح «فشار حداکثری» عملیاتی شود. دولت آمریکاب نظارت سختی را هم برقرار کرد تا ایران نتواند تحریم‌ها را دور بزند که البته تا حد زیادی هم مؤثر بود در آن دوران فروش نفت ایران به حداقل خود رسید.
ارسال پیام از طریق ژاپن
خرداد سال ۹۸ بود که سخنگوی وزارت خارجه آمریکا هنگامی که شینزو آبه، نخست‌وزیر وقت ژاپن در تهران بود اعلام کرد که آبه و ترامپ با یکدیگر توافق و هماهنگی کامل در زمینه سیاست اعمالی در قبال ایران دارند. او گفت که از طریق آلمان و ژاپن پیام‌هایی را به ایران می‌رسانیم. نخست‌وزیر ژاپن بعد از این سخنان به دیدار رهبر انقلاب رفت و در آن دیدار پیام آمریکا را به صورت مکتوب با خود آورده بود که البته پیام را به رهبر انقلاب نداد، زیرا آیت‌الله خامنه‌ای در آن دیدار گفتند: «ترامپ را شایسته مبادله پیام نمی‌دانم با آمریکا مذاکره نخواهیم کرد». ایشان با اشاره به سخنان نخست وزیر ژاپن مبنی بر اینکه آمریکا آماده مذاکرات صادقانه با ایران است، خطاب به آبه بیان کردند: «ما این حرف را اصلا باور نمی‌کنیم، زیرا مذاکرات صادقانه از جانب شخصی همچون ترامپ، صادر نمی‌شود».
تلاش برای مذاکره در نیویورک
وقتی محمدجواد ظریف در تیرماه سال ۹۸ به نیویورک رفته بود، پمپئو، وزیر خارجه وقت آمریکا، اعلام کرد که ترامپ حاضر است بدون قید و شرط با ایران پای میز مذاکره بنشیند. در مقابل ظریف مطرح کرد که اگر پیشنهاد ایران آن است که با مصوبه کنگره آمریکا تحریم‌های بازگردانده‌شده علیه ایران دوباره برداشته شوند، تا اِعمال دوباره آنها برای رئیس جمهور آمریکا دشوار شود و در این صوت ایران حاضر خواهد شد تا روند تصویب و پیوستن به پروتکل الحاقی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را تسریع کند. او در آن سفر درباره احتمال مذاکره مستقیم حسن روحانی و دونالد ترامپ، مشابه آنچه بین ترامپ و رهبر کره شمالی انجام شد، گفت که اگر آمریکایی‌ها به حرف‌هایشان متعهد باشند، دیگر نیازی نیست که رهبران برای عکس تبلیغاتی و یادگاری گرفتن ملاقات کنند.
سفر ظریف به بیاریتز فرانسه
محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه وقت روز سوم شهریور همان سال پس از بازگشت از پاریس و گفت وگو با مکرون رئیس جمهور فرانسه بر سر طرح ابتکاری وی برای خروج برجام از بن بست، به طور ناگهانی بار دیگر تهران را به مقصد شهر کوچک بیاریتز در فرانسه که آن روزها محل برگزاری اجلاس گروه هفت بود، ترک کرد. ظاهرا همزمان با برگزاری اجلاس جی 7 در فرانسه، طرف های فرانسوی با تهران تماس می گیرند و این خبر را می دهند که ترامپ با کلیات طرح مکرون موافقت کرده است. بعد از آن بود که ژان ایو لودریان، وزیر امور خارجه فرانسه نیز با محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران تماس می گیرد و از وی دعوت می کند تا به بیاریتز بیاید. البته لودریان این پیشنهاد را هم مطرح می کند که با حضور ظریف، منوچین وزیر خزانه داری آمریکا و خودش جلسه ای در بیاریتز تشکیل تا فرمولی برای اجرایی شدن طرح فرانسه تدوین شود. گویا مکرون تلاش کرد تا ترامپ را برای دیدار با ظریف به بیاریتز بکشاند که چنین اتفاقی رخ نداد. ترامپ بعدها تایید کرد که در جریان سفر ظریف به بیاریتز قرار داشته است.
تلاش مکرون برای دیدار روحانی و ترامپ
اوایل مهرماه همین سال و وقتی که روحانی برای شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل به نیویورک سفر کرده بود با درخواست امانوئل ماکرون، رئیس‌جمهور فرانسه، مواجه شد؛ درخواستی مبنی بر دیدارش با دونالد ترامپ. ماکرون به روحانی گفته بود که وقت تنگ است. او گفته بود: «اگر او بدون ملاقات با ترامپ اینجا را ترک کنید، فرصت از دست خواهد رفت، چون تا چند ماه باز نخواهد گشت و رئیس‌جمهور ترامپ به تهران نخواهد رفت، پس باید همین حالا دیدار کنید». البته که این درخواست با موافقت ایران مواجه نشد.
انفجار نفتکش‌های آرامکو و زمزمه‌های جنگ
در شهریور ۹۸ وقتی دو نفتکش شرکت عربستان با نام آرامکو نزدیک بندر فجیره در دریای عمان دچار آتش‌سوزی و انفجار شدند، آمریکا این اتفاق را منتسب به ایران کرد. دولت آمریکا اعلام کرد که اگر نیاز باشد ۱۲۰هزار نیروی بیشتر برای حفظ «امنیت خلیج فارس» به خاورمیانه اعزام خواهند کرد. ترامپ هم ایران را تهدید به وقوع جنگ کرد، اما در نهایت جنگی رخ نداد و ترامپ چندی بعد در توئیتی نوشت که دنبال جنگ با ایران نیست.
ترور سردار سلیمانی
اوج تنش میان ایران و آمریکا در دوره ترامپ را باید مربوط به زمانی بدانیم که ترامپ دستور ترور سردار قاسم سلیمانی، فرمانده سپاه قدس، را صادر کرد. در نیمه دوم سال ۹۸ بود که میان نیرو‌های ایران و آمریکا در عراق درگیری‌هایی وجود داشت؛ تا جایی که بار دیگر شائبه وقوع جنگی میان ایران و آمریکا می‌رفت. هشتم دی بود که آمریکایی‌ها برخی مواضع گروه‌های مقاومت را بمباران کردند. دو روز بعد یعنی در روز دهم دی جمعیت بزرگی از عراقی‌ها که در برابر سفارت آمریکا دست به اعتراض زدند و به سفارت این کشور در عراق حمله کردند. این وضعیت ادامه داشت تا روز ۱۳ دی ۱۳۹۸ که با دستور مستقیم ترامپ سردار سلیمانی و ابومهدی المهندس با دستور مستقیم ترامپ به شهادت رسیدند. ایران به سرعت شکایت خود را در شورای امنیت به ثبت رساند و اعلام کرد که حق دفاع مشروع را برای خود محفوظ می‌داند. مجلس ایران هم با تصویب طرحی ارتش آمریکا و تمام کارکنان وزار دفاع این کشور را تروریست دانستند. پنج روز بعد یعنی در ۱۸ دی، سپاه به پایگاه هوایی آمریکا به نام عین‌الاسد در نزدیکی اربیل حمله موشکی کرد. به گفته جان بولتن بعد از حمله ایران به پایگاه عین‌الاسد ترامپ دستور حمله به ایران را صادر کرد، اما در لحظه آخر از تصمیمش منصرف شد.
تلاش برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی
می‌رسیم به تیر ۱۳۹۹ و نزدیک‌شدن زمان پایان تحریم‌های تسلیحاتی ایران طبق مفاد قطعنامه ۲۲۳۱. در این مقطع بود که آمریکا در قالب مذاکره با کشور‌های مختلف تلاش زیادی به کار گرفت تا تحریم‌های تسلیحاتی ایران ادامه یابد. آمریکا پیشنویس قطعنامه تمدید نامحدود تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران را هم میان اعضای شورای امنیت سازمان ملل توزیع کرد و در نشست مجازی شورای امنیت، پمپئو وزیر خارجه آمریکا، خواهان تحریم نامحدود تسلیحاتی شد که این تلاش‌ها به جایی نرسید، زیرا بر اساس مفاد برجام بعد از آن تاریخ ایران تحریم‌های تسلیحاتی ایران برداشته می‌شد.
اصرار بر فعال‌کردن مکانیزم ماشه
وقتی آمریکا نتوانست تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران را نامحدود کند، به سمت فعال‌کردن مکانیزم ماشه رفت تا از این طریق علاوه بر آنکه تحریم‌های تسلیحاتی را بازگرداند، تمام تحریم‌های پیشین شورای امنیت علیه ایران را هم احیا کند. بر اساس مکانیزم ماشیه هر یک از اعضای برجام اگر درمی‌یافتند که یکی از اعضا تعهدات خود را اجرا نمی‌کند، می‌توانست موضوع را به کمیسیون مشترک برجام ارجاع دهد. آمریکا می‌کوشید تا از این رهگذر ایران را با ادعا‌هایی که درباره نقض برجام از سوی ایران ارائه می‌داد محکوم کند تا شرایط را به قبل از انعقاد برجام برگرداند، اما یک مانع مهم بر سر راه آمریکا وجود داشت؛ آنکه آمریکا به دلیل آنکه از برجام خارج شده بود، حق درخواست فعال‌شدن مکانیزم ماشه را نداشت. آمریکا بعد از کشمکش‌های فراوان فشار را بر اعضای اروپایی عضو برجام آورد تا درخواست فعال‌شدن مکانیزم ماشه از سوی آنها مطرح شود که این تلاش‌ها هم به فرجام نرسید و هیچ یک از اعضای اروپایی برجام حاضر به این اقدام نشدند.
در مجموع چهارسال ریاست‌جمهوری ترامپ را باید دورانی به شدت پرتنش میان ایران و آمریکا دانست؛ دورانی که علاوه بر آنکه فشار‌های بسیار اقتصادی بر ایران وارد شد، احتمال مناقشه نظامی میان دو کشور هم چند بار به شدت افزایش یافت. با این اوصاف می‌توان از بابت انتخاب دوباره ترامپ نگران بود؛ به خصوص باتوجه به شرایط بحرانی منطقه؛ هرچند ممکن است ترامپِ این دوره نسبت به ترامپ سال‌های ۹۵ تا ۹۹ سیاست‌های منطقه‌ای متفاوتی را در پیش بگیرد که باید منتظر ماند و دید.