تماشا کنید: ترامپ و ایران، بدون دو مزاحم/ گزارشی از تلاش‌های نافرجام ترامپ و تهران برای مذاکره؛ این بار فرق خواهد کرد؟

سید حمزه صالحی/ سرویس سیاست خارجی انتخاب: روابط ایران و آمریکا در دوره ترامپ یکی از بدترین دوران تاریخی خود را سپری کرد و حتی در مواقعی احتمال ایجاد تقابل نظامی بین طرفین به وجود آمد. وقتی دولت ترامپ در سال ۲۰۱۶ بر روی کار آمد به سبب موضع‌گیری‌های ناهنجاری که داشت کشور‌های مختلف برای کاهش اثرات منفی سیاست‌های ترامپ بر منافع خود تلاش کردند دست به اقداماتی بزنند و با ترامپ وارد مذاکره شوند. در آن زمان منافع برجامی ایران هم باتوجه‌به تهدید‌های ترامپ مبنی بر خروج از برجام در معرض تخریب بود؛ اما ایران اقدامی برای جلوگیری از این وضعیت انجام نداد. دکتر ظریف در ۱۶ خرداد ۱۴۰۲ در گفتگویی در کلاب‌هاوس در پاسخ به پرسشی درباره رویکرد ایران در قبال انتخاب دونالد ترامپ به ریاست‌جمهوری آمریکا گفته بود، من پیشنهادی داشتم که بین فاصله زمانی انتخاب ترامپ تا ورود او به کاخ سفید دست به اقدامی بزنیم. اما نظر من غالب نشد.

دولت ترامپ در نهایت در بهار سال ۲۰۱۸ (۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷) از برجام خارج شد و باعث شد دیوار بی‌اعتمادی بین ایران و آمریکا بیش‌ازپیش بلند شود. در آن زمان درحالی‌که آمریکا از برجام خارج شده بود؛ ایران یک سال «صبر راهبردی» در پیش گرفت و بعد از آن شروع به کاهش تعهدات برجامی خود کرد. در همان ایام هم ترامپ تلاش‌هایی برای برقراری تماس با ایران در دستور کار قرار داده بود. برای مثال او در اوایل خرداد ۱۳۹۸ به ژاپن سفر کرد و مطابق کتاب خاطرات جان بولتون از آبه شینزو نخست‌وزیر وقت ژاپن خواسته بود که بین ایران و آمریکا میانجیگری کند. ترامپ در جریان سفر به ژاپن پیرامون ایران گفته بود: «ایران با همین ساختار فعلی شانس این را دارد که کشوری بزرگ باشد. ما به دنبال تغییر رژیم نیستیم و این را صریح می‌گوییم».

بافاصله کمی از سفر ترامپ به توکیو؛ آبه شینزو نخست‌وزیر ژاپن در ۲۲ خرداد ۱۳۹۸ به ایران سفر کرد. او قبل از سفر با ترامپ تلفنی صحبت کرده بود. خبرگزاری کیودو ژاپن در آستانه این سفر نوشت: آبه شینزو قصد دارد از ظرفیت روابط دوستانه و سنتی تهران و توکیو برای کاهش تنش‌ها در منطقه به‌ویژه میان ایران و آمریکا که به بالاترین حد رسیده است استفاده کند. در این سفر آبه شینزو با رئیس‌جمهور و رهبر انقلاب دیدار کرد. بااین‌حال خروج غیرقانونی ترامپ از برجام و تحمیل خسارت‌های زیاد به ایران باعث شده بود تا مقامات ایران نسبت به رفتار ترامپ و مذاکره با او بدبین باشند؛ بنابراین این سفر در تحقق هدف خود برای میانجیگری بین ایران و آمریکا ناکام بود. 

درست یک هفته بعدازاین سفر در ۳۰ خرداد ۱۳۹۸ پدافند نیروی هوافضای سپاه پهپاد آمریکایی گلوبال‌هاوک که حریم هوایی ایران در جنوب کشور را نقض بود ساقط کرد. این موضوع باعث افزایش شدید تنش‌ها بیان دو کشور شد و موج رسانه‌ای شدیدی علیه ایران به راه افتاد؛ به‌طوری‌که گفته می‌شد ترامپ در لحظات آخر تصمیم حمله به ایران را لغو کرده است. 

اما این موضوع پایان تلاش‌ها برای کاهش تنش بین دو کشور نبود. در اواخر تیرماه ۱۳۹۸ رسانه‌های آمریکایی گزارش دادند که رند پال سناتور جمهوریخواه در دیداری که از قبل آن را با ترامپ هماهنگ کرده بود به محل اقامت وزیر امور خارجه ایران در نیویورک رفته و یک ساعت با ظریف مذاکره کرده است. رند پال در اواسط مردادماه در گفتگویی رسانه‌ای دیدارش با محمدجواد ظریف، در نیویورک را «فوق محرمانه» خوانده بود و گفته بود: «نمی‌توانم هیچ حرفی در این باره بزنم.» او همچنین درباره مذاکره با ایران گفته بود که راه مذاکره با ایران به رسمیت شناختن ملاحظات و دغدغه‌های این کشور است. او در ادامه گفته بود: انتظار از ایران برای توقف کامل غنی‌سازی و همچنین توافق بر سر موشک‌های بالستیکش غیرواقع‌بینانه است و با این رویکرد هرگز به پیشرفتی دست نخواهیم یافت. در آن زمان مجله «نیویورکر» گزارش داده بود که رند پال طی دیدار با وزیرخارجه ایران در نیویورک، ظریف را برای دیدار با ترامپ به کاخ سفید دعوت کرد، اما ظریف این دعوت را نپذیرفته بود.

جدا از نخست‌وزیر ژاپن و رند پال یکی از شخصیت‌هایی که تلاش زیادی کرد و امیدوار بود که بتواند دیداری بین مقامات ایرانی با ترامپ انجام شود امانوئل مکرون رئیس‌جمهور فرانسه بود. بعد از فروکش‌کردن مباحث مربوط به سرنگون‌شدن پهپاد آمریکایی گلوبال‌هاوک یک اتفاق در صدر اخبار جهان قرار گرفت. در سوم شهریور ۱۳۹۸ محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه وقت ایران در جریان یک سفر غیرمنتظره به بیاریتز فرانسه رفت. در آن زمان نشست سران گروه هفت هم در این شهر و با حضور دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا در جریان بود. گفته می‌شد این سفر در راستای طرح موردبحث امانوئل مکرون، رئیس‌جمهوری فرانسه با حسن روحانی رئیس‌جمهور ایران انجام شده است. طرحی که به نظر می‌رسید مکرون سعی داشت با میانجیگری و کاهش تنش به‌مرور زمینه تعامل ایران و آمریکا را برای احیای برجام فراهم کند. سفر ظریف به بیاریتز در حالی انجام شد که خبر‌هایی منتشر شده در آن زمان حکایت از این داشت که اعضای گروه ۷ در مورد ایران به اجماع رسیده‌اند و رئیس جمهوری فرانسه مسئول انتقال پیام به ایران شده است. گفته می‌شد مکرون به مقامات ایرانی اعلام کرده که ترامپ حاضر است در مذاکرات ۴+۱ حاضر شود که مقامات ایران با آن مخالفت کرده و گفته بودند آمریکا در ابتدا باید تحریم‌ها را لغو کند تا بتواند به برجام بازگردد. اروپایی‌ها تمدید معافیت‌های نفتی ایران را در قبال توقف روند کاهش تعهدات برجامی ایران مطرح کرده بودند؛ اما به گزارش اسپوتنیک مقامات ایرانی گفته بودند: «ایران حق مسلم خود می‌داند به هر مقدار که بخواهد نفت صادر کند و بفروشد و پول آن را دریافت کند و اعضای امضا کننده توافق هسته‌ای تعهد کرده اند که این حقوق را تضمین کنند.» 

گفته می‌شود در جریان نشست گروه هفت در بیاریتز هنگامی که مکرون به ترامپ گفته بود که می‌خواهد به دیدار ظریف برود، ترامپ هیجان‌زده اصرار کرده بود که او هم با مکرون همراه شود؛ اما رئیس‌جمهور فرانسه به او گفته بود که به ایرانیان قول داده چنین تماس‌هایی در کار نباشد. اشتیاق ترامپ به دیدار با ظریف در خاطرات بولتون هم منعکس شده است که عصبانیت بولتون را در پی داشته است. او نوشته وقتی احتمال دیدار ترامپ و ظریف بالا رفت، قصد داشتم به آمریکا بازگردم و از کابینه استعفا دهم. گفته می‌شود مایک پمپئو وزیر خارجه وقت ترامپ هم با این دیدار مخالف بوده؛ ولی جرد کوشنر و منوچین وزیر خزانه داری وقت آمریکا با آن موافق بوده‌اند. دکتر ظریف در گفتگوی کلاب هاوسی ۱۶ خرداد ۱۴۰۲ ضمن تائید تمایل کوشنر و منوچین به مذاکره گفته بود «ترامپ می‌خواست من را در فرانسه ببیند، اما من اجازه ملاقات نداشتم.». با تمام این احوال علی رغم اینکه سفر ظریف در آن امیدواری زیادی را ایجاد کرد؛ ولی منجر به نتیجه مشخص نشد.

بااین‌حال اقدامات مکرون به همین‌جا ختم نشد و امتداد تلاش‌های خود را به نشست مجمع‌عمومی سازمان ملل در آن سال کشاند. در ابتدای مهرماه ۱۳۹۸ و در جریان سفر حسن روحانی به نیویورک امانوئل مکرون با روحانی و ترامپ به صورت جداگانه دیدار کرد تا بتواند آن‌ها را برای انجام یک ملاقات مشترک متقاعد کند. وال استریت ژورنال در همان زمان گزارش داد که این تلاش فرانسه با واکنش مثبت طرف آمریکایی مواجه شده است؛ اما طرف ایرانی تاکید داشته است که آمریکا باید ابتدا متعهد به رفع تحریم‌ها شود تا بعد از آن این دیدار انجام شود. علاوه بر مکرون بوریس جانسون نخست‌وزیر اسبق انگلستان هم با دو طرف برای انجام این دیدار مذاکره کرده بود. در نهایت این دیدار به علت اینکه طرف ایرانی انجام چنین دیداری را بدون تعهد آمریکا به لغو تحریم‌ها نمایشی و بی حاصل قلمداد کرده بود هرگز رخ نداد.

دکتر ظریف ۱۱ خرداد ۱۴۰۳ در کلاب هاوس پیرامون دیدار با ترامپ گفته بود: ترامپ مایل بود من یا آقای روحانی را ببیند. من نه اجازه داشتم و نه معلوم بود ملاقات با وی به صلاح باشد یا خیر. ترامپ دنبال کار تبلیغاتی و فرصت عکس برداری مشترک بود؛ مثل توافقی که با کرۀ شمالی کرد و در عمل به جایی نرسید.

مطابق آنچه در کتاب «بدون دود و آتش و خون» آمده حسن روحانی در رابطه با آن زمان گفته است: بعد از اعلام سفر ما به نیویورک بوریس جانسون و آنگلا مرکل هم خود را نیویورک رساندند تا با حضور وزرای خارجه روسیه و چین نشست برجامی برگزار شود. او در مورد واسطه گری‌ها بین ایران و آمریکا می‌گوید: همه چیز آماده مذاکر مستقیم بود و ترامپ هم بی صبرانه منتظر این دیدار بود؛ ولی طرف آمریکایی می‌خواستند خبر دیدار را قبل از شروع آن اعلام کنند و ایران میخواست بعد از پایان دیدار باشد که در نهایت تصمیم بر این شد در میانه مذاکرات اعلام شود. او در ادامه گفته است؛ اما در نهایت جمع بندی تیم ایرانی به اینجا رسید که امکان گفتگوی صادقانه و برابر با ترامپ وجود ندارد. این کتاب در پایان با اشاره به اینکه روحانی با هدف حل مسائل به نیویورک رفته بود به نقل از او نوشته است: «اگر جای ترامپ، اوباما رئیس‌جمهور بود، قطعا به آن جلسه می‌رفتم.».

اما در نهایت همه تلاش‌ها شکست خورد تا اینکه در دی ماه ۱۳۹۸ تنش‌ها به اج خودش رسید و آمریکا برخلاف تمام قواعد و قوانین بین المللی سردار سلیمانی فرمانده سپاه قدس تهران را در ۱۳ دی ۱۳۸ نزدیکی فرودگاه بغدا ترور کرد. ایران هم در پاسخ به شهادرت سردار سلمانی در بامداد ۱۸ دی ماه همان سال پایه آمریکایی عین الاسد در عراق را مورد حمله موشکی قرار داد. این وضعیت باعث شد دو کشور تا آستانه درگیری مستقیم پیش بروند و عملا زمینه را برای هرگونه تعامل با آمریکای ترامپ بست و حدود یکسال بعد ترامپ در انتخاباتی جنجالی در قدرت کنار رفت که با تغییر دولت در ایران و تغییر رویکرد کشور و نیز حوادث بین المللی مانند جنگ اوکران مذاکرات احیای برجام به نتیجه نرسید. 

هم اکنون در ایران و بعد از حادثه سقوط هلی کوپتر رئیس‌جمهور فقید یک دولت میانه در ایران بر روی کار آمده است و، اما آمریکا هم در آستانه انتخابات است که مجددا ترامپ شانس زیادی برای پیروزی دارد و افکار عمومی با این سوال مواجه است که آیا تحریم‌ها با وجود پیروزی اجتمالی ترامپ لغو خواهد شد یا خیر؟ 

دکتر ظریف در ۱۱ خرداد ۱۴۰۳ در کلاب هاوس پیرامون پیروزی احتمالی ترامپ گفته بود: ما کنشگر هستیم؛ ما نباید بگوییم اگر ترامپ آمد چه کنیم. ما همین الان باید اقداماتی انجام دهیم و من خوشحال هستم که الان هم گفتگو‌هایی در جریان است. (اشاره به مذاکرات پشت پرده ایران و آمریکا در دولت مرحوم رئیسی) اگر ما الان اقدام نکنیم، دیگر کنشگر نیستیم؛ بلکه موضوع کنش می‌شویم. آمریکا را نباید قدرقدرت دانست؛ ما خودمان توانمندی‌هایی داریم که باید از آن استفاده کرد. ماییم که تصمیم می‌گیریم آینده چه می‌شود.