چگونه تحریم‌ها بر ایمنی هلیکوپتر‌های کهنه ایران اثر می‌گذارد؟ / هلیکپوتر حامل رئیس جمهور فقید ایران در سال ۱۳۷۳ وارد ایران شده بود

جان پل راتبون، سیلویا پفیفر و فیلیپ جورجیادیس در یادداشتی در روزنامه فایننشال تایمز نوشتند:در حالی که بالگردی با عمری چند دهه‌ای که هزاران ساعت پرواز را پشت سر گذاشته بود، در مه غلیط عازم سفری بر فراز یک منطقه جغرافیایی ناهموار و کوهستانی شد، شرایط دشوارتر از این نمی‌توانست باشد.

به گزارش سرویس بین‌الملل انتخاب، در ادامه این مطلب آمده است: هنوز مشخص نیست که چرا بالگرد آمریکایی بل ۲۱۲ که حامل رئیس جمهور و وزیر امور خارجه ایران بود روز یکشنبه در منطقه‌ای کوهستانی در نزدیکی مرز جمهوری آذربایجان سقوط کرده است.

اما تحلیلگران و مقام‌های سابق دولتی می‌گویند، با توجه به اینکه بخش عمده ناوگان حمل و نقل هوایی ایران به دلیل تحریم‌های آمریکا و سایر کشور‌های غربی قادر به خرید پرنده‌های جدید و تامین قطعات یدکی نیست، به احتمال بسیار زیاد باید مشکلات فنی را عامل این سقوط دانست.

تهران هنوز توضیح رسمی‌ای درباره علت سانحه منتشر نکرده است. مقام‌های اسرائیلی این سیگنال را ارسال کرده اند که دخالتی در این حادثه نداشته اند. در عین حال چاک شومر، رهبر اکثریت سنای آمریکا گفته، آژانس‌های اطلاعاتی آمریکا به وی گفته اند که هیچ گونه شواهدی از اقدام خرابکارانه وجود ندارد.

در عوض مقصر محتمل تر، سالخورده بودن ناوگان هوایی است که در نتیجه دهه‌ها استفاده مستعمل و فرسوده گشته است. تحریم‌های چندین ساله غربی علیه شرکت‌های ایرانی و کنترل صادرات محصولات هوافضا سبب شده تا ایران نتواند ناوگان خود را نوسازی کند یا به قطعات یدکی و قرارداد‌های تعمیر و نگهداری دسترسی یابد.

هواپیما‌های مسافربری ایران شامل تعدادی ایرباس‌ای ۳۰۰ است که تولید آن‌ها بیش از یک دهه قبل متوقف شده است. بر اساس آمار‌های گروه سیریوم، سن متوسط هواپیما‌های ناوگان مسافربری ایران تقریبا ۲۸ سال است که بیش از دو برابر متوسط جهانی است. ایران ایر، ایرلاین اصلی ایران همچنان از یک ایرباس‌ای ۳۰۰ استفاده می‌کند که تقریبا ۴۰ سال عمر دارد.

راب موریس، رئیس موسسه مشورتی سیریوم گفت: «هواپیما‌های قدیمی‌تر معمولا کمتر قابل اتکا هستند و این را می‌شود از متوسط میزان استفاده از آن‌ها متوجه شد. میزان استفاده متوسط از آن‌ها ۴.۸ ساعت در روز است که حدود نصف متوسط جهانی است.» بیش از ۷۵ درصد هواپیما‌های تجاری ایران بیش از ۲۵ سال سن دارند.

پس از آنکه ایران در سال ۲۰۱۵ به توافق هسته‌ای با قدرت‌های جهانی دست یافت، بخشی از تحریم‌های غرب برداشته شد و تهران توانست برای نوسازی ناوگان هوایی خود قرارداد‌هایی را با شرکت‌های بوئینگ و ایرباس به ارزش بیش از ۴۰ میلیارد دلار به امضا برساند.

اما آن گشایش به یکباره و پس از خروج یکجانبه رئیس جمهور وقت آمریکا از توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۸ و وضع صد‌ها تحریم فلج کننده دیگر بسته شد.

بخش عمده ناوگان نیروی هوایی ایران حتی از ناوگان مسافری این کشور نیز سالخورده‌تر بوده و متشکل از هواپیما‌های آمریکایی چند دهه قبل (که بسیاری در دهه ۱۹۷۰ خریداری شدند) و هواپیما‌های ساخت شوروی سابق است. تعداد معدودی از آن‌ها نیز جت‌های فرانسوی میراژ اف ۱ اس هستند.

مقام‌های اطلاعاتی غربی معتقدند روسیه امسال در حال "پیش بردن" توافقاتی پنهانی برای عرضه جت‌های جنگنده اس یو-۳۵ به ایران بوده است. اما شواهدی از اینکه قراردادی به سرانجام رسیده باشد وجود ندارد.

بر اساس اعلام انستیتوی بین المللی مطالعات استراتژیک، نیرو‌های متعارف ایران با مشکل «فزاینده تجهیزات از رده خارج» مواجه اند و «وجود تجهیزات کهنه... به طور ویژه در نیروی هوایی این کشور برجسته است.»

تحلیلگران می‌گویند این مسئله احتمالا یک عامل مهم در سقوط بالگرد حامل رئیس جمهور ایران در وضعیت بد آب و هوایی بوده است.

این بالگرد در کنار نوع چهارپره آن یعنی بل ۴۱۲، به عنوان بالگرد‌هایی قابل اتکا شناخته می‌شوند. این نوع بالگرد که ابتدا در دهه ۱۹۶۰ میلادی تولید شد و در جنگ ویتنام مورد استفاده قرار گرفت، از آن زمان تاکنون همچنان در عملیات‌های هوایی جهانی ثابت قدم بوده است. امروزه این نوع بالگرد‌ها توسط سازمان‌هایی نظیر نیروی هوایی استرالیا، گارد ساحلی ژاپن، پلیس تایلند و سازمان آتش نشانی آمریکا مورد استفاده قرار می‌گیرد.

کارلوس سسنیک، استاد مهندسی هوافضا در دانشگاه میشیگان گفت: «بل ۲۱۲ و ۴۱۲ بالگرد‌هایی پر استفاده با سابقه ایمنی خیلی خوب هستند...، اما در هر حادثه‌ای شرایط عملیاتی باید مد نظر قرار گیرد و آب و هوا و تعمیر و نگهداری جزء اصلی‌ترین فاکتور‌ها هستند.»

اتفاقا به نظر می‌رسید که همین ملاحظات در سانحه اخیر نقشی حیاتی ایفا کرده اند. بر اساس آمار‌های سیریوم، ایران دارای ۶۲ فروند بالگرد بل فعال است که شامل ۱۳ بل ۲۱۲ است. تحلیلگران اطلاعاتی معتقدند بالگرد سانحه دیده دارای شماره ثبت ۹۲۰۷-۶ بوده که نشان می‌دهد در سال ۱۹۹۴ تحویل نیروی هوایی ایران شده است. حدود ۶۰ درصد از ناوگان بالگردی ایران بیش از چهل سال عمر دارند.

دانیل متین، کارشناس مسائل مالی و تحریم‌های تجاری در موسسه حقوق اچ اف دبلیو گفت، تعویض قطعات سیستم‌های فنی بالگرد‌های بل مطمئنا با مقررات کنترل صادرات ایالات متحده، بریتانیا و اروپا مواجه خواهد شد.

مارتین گفت، به رغم برخی محدودیت‌ها در تحریم‌های آمریکا از جمله امکان درخواست مجوز صادرات برای ایمنی پرواز‌های غیرنظامی، مشخص نیست که چه تعداد شرکت برای صادرات چنین قطعاتی درخواست داده اند.

مارتین افزود: «ایالات متحده ایرلاین‌ها و تجهیزات را هدف قرار داده است... من فکر نمی‌کنم شما بتوانید بگویید که آمریکا مشغول هدف قراردادن هواپیما‌های تجاری عادی بوده...، اما این اقدامات تاثیر اجتناب ناپذیری بر ملاحظات ایمنی می‌گذارد.»

بل تکسترون، یعنی همان شرکتی که سازنده بالگرد حامل ابراهیم رئیس بوده گفته: «بل هیچ گونه رابطه‌ای با ایران ندارد یا از ناوگان بالگردی آن‌ها حمایت نمی‌کند.»

هرچند بالگرد‌ها در مقایسه با هواپیما‌ها امنیت کمتری دارند و نرخ سوانح مرگبار آن‌ها در آمریکا به حدود ۱.۳ مورد در ۱۰۰ هزار ساعت می‌رسد، در حالی که این رقم برای هواپیما‌ها ۰.۹۸ مورد است، اما بالگرد‌ها همچنان ستون فقرات لجستیک نظامی و سفر مقام‌های ارشد برای فواصل کوتاه در بسیاری از کشور‌ها به شمار می‌روند. به گفته سسنیک، آن‌ها همچنین «بسیار امن‌تر از راندن یک خودرو هستند.»

با این وجود، سوانح بالگرد‌های نظامی بیشتر اتفاق می‌افتد. در ماه فوریه و پس از وقوع دو حادثه سقوط در یک ماه، گارد ملی آمریکا موقتا تمام بالگرد‌ها خود را زمینگیر کرد. ماه گذشته در مالزی ده عضو کروی پروازی در حادثه‌ای که برای یک بالگرد نیروی دریایی اتفاق افتاد کشته شدند، در حالی که در حادثه‌ای دیگر عالی رتبه‌ترین افسر نظامی کنیا کشته شد.

بالگرد‌های روسی استفاده شده در نیرو‌های نظامی کلمبیا نیز اخیرا دچار حوادثی شده اند که جدیدترین آن را می‌توان سقوط مرگبار ماه گذشته یکی از آن‌ها با ۹ کشته دانست.

اما ایران که به پرواز بالگرد‌ها و هواپیماهایش از طریق تامین قطعات به صورت قاچاق و مهندسی معکوس ادامه می‌دهد، تاریخچه‌ای طولانی در این زمینه دارد. در سال ۲۰۰۵، یک هواپیمای ترابری ارتش به یک بلوک آپارتمانی در تهران برخورد کرد و منجر به کشته شدن ۱۲۸ تن شد. سال گذشته یک بالگرد حامل وزیر ورزش وقت ایران که تلاش داشت در یک زمین فوتبال فرود بیاید سقوط کرد. وزیر زنده ماند، اما دستیار وی کشته شد و ۱۲ نفر زخمی شدند. پنج ماه بعد، یک جت آموزشی در غرب ایران دچار سانحه شد و دو سرنشین آن جان خود را از دست دادند. 

محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه سابق ایران تحریم‌های آمریکا را عامل سانحه اخیر و جان باختن رئیس جمهور رئیسی دانسته است. وی گفته: «این رویداد‌ها در فهرست جنایات آمریکا علیه مردم ایران ثبت خواهد شد.»