تماشا کنید: کریدور ایران جان می‌گیرد؟ / آیا هند پس از جنگ اسرائیل دوباره به چابهار روی می‌آورد؟

سرویس بین‌الملل انتخاب / سید حمزه صالحی:  هندوستان به‌عنوان یک قدرت نوظهور تلاش و دیپلماسی فعالی را در جهت فراهم کردن زمینه‌ها برای افزایش نفوذ خود در جهان در پیش‌گرفته است. این کشور می‌خواهد تا سال 2030 خود را به جایگاه سومین قدرت اقتصادی جهان بعد از آمریکا و چین برساند. یکی از مهم‌ترین اقدامات آن‌ها برای رسیدن به این هدف تلاش برای مشارکت و بهره‌گیری از کریدورها و ابتکارهای بین‌المللی است تا با استفاده از آنها موقعیت ژئواکونومی خود را ارتقا دهد. نمونه بارز آن تمایل چین برای سرمایه‌گذاری در بندر چابهار ایران برای مقابله با بندر گوادر پاکستان بود که چین آن را در راستای راه ابریشم دریایی ابتکار کمربند و جاده توسعه داده است. مقابله با بندر گوادر جدا از ارزش‌های ژئواکونومیکی که برای دهلی به دنبال دارد ازیک‌طرف به‌عنوان اهرمی برای مقابله با پاکستان به‌عنوان رقیب و دشمن سنتی آنان بود و هم اینکه توسعه‌طلبی تهاجمی چین را به‌عنوان مهم‌ترین رقیب منطقه‌ای هند تا حدودی کنترل می‌کرد.

این موضوع به حدی اهمیت داشت که هند توانست معافیت تحریمی بندر چابهار را از دولت ترامپ دریافت کند و این منطقه شامل تحریم‌های آمریکا نشود. توسعه منطقه چابهار علاوه بر اینکه مسیر دستیابی هند به آسیای مرکزی بود، برای ایران هم از اهمیت بسیار حیاتی برای حفظ و ارتقا منزلت ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک خود در عصر کریدورها برخوردار بود. بااین‌حال باوجود معافیت‌های تحریمی بندر چابهار شاهد توسعه نبود؛ زیرا همچنان نقل‌وانتقال پول و حضور شرکت‌های هندی در بندر چابهار به خاطر تحریم‌ها دارای ریسک بود.

گفتنی است قبل از تحریم‌های ترامپ و در سفر خردادماه 1395 ناراندا مودی به تهران و دیدار او با حسن روحانی رئیس‌جمهور وقت ایران که هم‌زمان با سفر اشرف غنی رئیس‌جمهور وقت افغانستان به تهران هم بود، سه کشور یک تفاهم‌نامه سه‌جانبه برای احداث یک مسیر جایگزین به افغانستان و آسیای میانه امضا کردند. بخشی از تفاهم احداث خط آهن چابهار-زاهدان بخشی از «کریدور ترانزیتی در توافق سه‌جانبه میان هند، ایران و افغانستان» بود. شرکت دولتی ساخت راه‌آهن هند (IRCON) متعهد شد تا تمامی خدمات از ساخت روبنا تا تأمین مالی برای پروژه که حدود 1.6 میلیارد دلار می‌شد را فراهم کند؛ اما که هند به تعهدات خود عمل نکرد. مقامات هندی در توجیه مدعی بودند باوجوداینکه امریکا معافیت تحریمی برای بندر چابهار و این خط آهن را تا زاهدان فراهم کرده؛ اما یافتن تأمین‌کننده تجهیزات و شرکا به علت نگرانی در مورد تحریم‌ها دشوار بوده است.

در ادامه و در سال 1399 درحالی‌که هند واردات نفت از ایران را به صفر رسانده بود، روابط دو کشور به سردی گرایید به‌طوری‌که در تیرماه 1399 روزنامه هندی «دِ هیندو» مدعی شد که به علت تأخیر طرف هندی در تأمین بودجه و آغاز پروژه‌ها، ایران هند را از طرح توسعه بندر چابهار کنار گذاشته و خودش قرار است کار را ادامه دهد. بعدازاین خبر مقامات سفارت هند در تهران گفتند که دهلی‌نو همچنان به تأمین بودجه و احداث این خط آهن متعهد است؛ اما درست یک هفته قبل از آن محمد اسلامی، وزیر راه و شهرسازی وقت ایران ریل‌گذاری 628 کیلومتری خط آهن چابهار-زاهدان را افتتاح کرده بود. بسیاری در آن زمان کنار گذاشته شدن هند از طرح بندر چابهار را امضا سند برنامه 25 ساله جامع همکاری‌های ایران و چین به ارزش 400 میلیارد دلار می‌دانستند و معتقد بودند ایران به‌زودی چین را جایگزین هند خواهد کرد که چنین چیزی نیز به وقع نپیوست.

بااین‌حال باوجود تمام مشکلات مانند بروکراسی زائد داخلی در ایران و فشار تحریم‌ها که مانع اصلی مشارکت جدی هند در توسعه بند چابهار بود، روی کار آمدن گروه افراطی طالبان در افغانستان در تابستان 1400 به خاطر ابهامی که در وضعیت امنیتی منطقه ایجاد کرد و مهم‌تر از آن رابطه نامطلوبی که این گروه با هند دارند وضعیت را بسیار پیچیده کرد. این موضوع عملاً به معنی بن‌بست در دسترسی هند به آسیای مرکزی از طریق افغانستان بود، زیرا اگرچه هند همچنان به اهمیت بند چابهار واقف بود؛ اما ناامنی ناشی از حضور طالبان تردیدهای هند را برای مشارکت در طرح توسعه بند چابهار بسیار بیشتر کرد و انگیزه‌های آنان را تحت تأثیر قرارداد.

وقتی در تابستان 1402 در حاشیه اجلاس گروه 20 در دهلی‌نو توافق‌نامه احداث کری دور هند – خاورمیانه- اروپا امضا شد و قرار شد این کریدور هند را از طرق خلیج‌فارس به اسرائیل و عربستان و سپس بندر پیرائوس یونان متصل کند تا ازآنجا به بقیه اروپا برسد، این نظر تقویت شد که هند احتمالاً با توجه به مشکلاتی که وجود داشته رسماً و عملاً از مزیت‌های بندر چابهار چشم‌پوشی کرده و تلاش دارد از طریق این کریدور جدید موقعیت ژئواکونومیک خود را ارتقا دهد و با رقبای منطقه‌ای مانند چین و پاکستان مقابله کند. مخصوصاً اینکه سیاست‌های آمریکا و اکثر همسایگان ایران هم بر این مبنا طرح‌ریزی‌شده است که ایران را از کریدورهای مهم جهانی حذف کنند تا تبدیل به یک سیاهچاله ژئوپلیتیک شود.

اما حمله هفتم اکتبر 2023 حماس به اسرائیل و متعاقب آن واکنش بسیار نامتناسب و دیوانه‌وار اسرائیل که منطقه را در آستانه یک درگیری بزرگ و خارج کنترل قرار داده بود و هنوز هم خطر آن رفع نشده، تردیدهایی در مورد اجرایی شدن کریدور هند – خاورمیانه – اروپا ایجاد کرده است. بعضی تحلیلگران مدعی هستند که پرونده این کریدور با حمله حماس برای همیشه بسته‌شده است؛ بااین‌حال واقعیت این است، اگرچه حمله حماس در اجرایی شدن آن تأخیر و حتی تردید ایجاد کرده است؛ اما با توجه رقابت کلان آمریکا با چین و سپس هند با چین که این کریدور را عملاً برای مقابله با ابتکار کمربند و جاده چین به‌خصوص بخش جاده دریایی آن در دستور کار قراردادند، بسیار بعید است که به‌راحتی از ا آن چشم‌پوشی کنند. با توجه به موضع‌گیری‌های آمریکا و کشورهای منطقه که حتی فرایند عادی‌سازی روابط عربستان و اسرائیل را از دستور کار خارج نکرده‌اند. به‌احتمال‌قوی به‌محض پایان جنگ فرایند اجرایی شدن کریدور هم آغاز خواهد شد. حتی می‌توان موضع دولت بایدن مبنی بر حذف و نابودی حماس باوجود اختلافاتی که با دولت افراطی نتانیاهو دارد را در همین راستا ارزیابی کرد تا با حذف حماس ریسک اخلال در فرایند این کریدور را در آینده کاهش دهد.

بااین‌حال حمله 7 اکتبر حماس به نظر می‌رسد این ایده را در بین مقامات هندی تقویت کرده که با توجه به اتفاقات غیرقابل‌پیش‌بینی این‌چنینی و ریسک‌های ژئوپلیتیکی و حتی باوجود راه‌اندازی کریدور هند – خاورمیانه – اروپا دهلی بهتر است برای حفظ موقعیت خود در مواقع بحرانی همچنان مسیر بندر چابهار را در دستور کار داشته باشد تا بتواند ضمن کاهش ریسک‌های ژئواکونومیک قدرت بازیگری خود را نیز ارتقا دهد. در همین راستا نیلاکشی ساها سینها، سفیر هند در ارمنستان اخیراً در کنفرانس «واقعیت‌های جدید منطقه‌ای و چهارراه صلح» در ایروان گفته است: دولت هند با توجه به اهمیت ارتباط منطقه‌ای تصمیمی کلیدی برای سرمایه‌گذاری در توسعه بندر چابهار گرفته است. سفیر هند همچنین گفته است دهلی قصد دارد استفاده ارمنستان از بندر چابهار را تسهیل کند. او گفته است: «ما امکان استفاده از بندر را برای ارمنستان برای غلبه بر چالش‌ها با توجه به اینکه ارمنستان کشوری محصور در خشکی است، ساده می‌کنیم». با توجه به آنچه گفته شد این موضع‌گیری سفیر هند را باید به معنی احیا بیش پیش اهمیت بندر چابهار برای هند ارزیابی کرد. از طرفی تأکید هند برای کمک به ارمنستان از طریق بندر چابهار می‌تواند در واکنش به نزدیکی روابط باکو با پاکستان به‌عنوان رقیب سنتی دهلی در قفقاز باشد که هند تصمیم گرفته است با حمایت از ارمنستان هم حضور خود را در قفقاز تقویت کند و هم با پاکستان مقابله کند. این موضوع فرصت بسیار خوبی برای ایران است که علاوه بر تحت‌فشار قرار گذاشتن هند برای مشارکت جدی‌تر در طرح توسعه بندر چابهار از اهرم هند برای تقویت قدرت بازیگری خود در قفقاز هم استفاده کند.