امام جمعه شیراز: این که می‌گویند پزشک محرم است یک جمله عوامانه است / در موارد ضرورت حکمش برداشته می‌شود

فارس: در شرایط بیماری و سختی شاید مهم‌ترین چیز برای یک بیمار آرامشی باشد که می‌تواند در سایه آن بهتر و سریع‌تر به سلامتی برسد، اما وقتی در بیمارستان و درمانگاه از پزشک گرفته تا پرستار و بهیار تزریقات، آقا هستند نمی‌توانید احساس آرامش داشته باشید و طبعاً حضور فردی ناهمجنس می‌تواند حریم خصوصی و آرامش روانی‌تان را تحت تأثیر قرار دهد و این احساس معذب بودن حتی بر روند بهبودی هم تأثیر بگذارد. با وجود این، اما به دلیل آنکه به اندازه کافی کادر درمان خانم تربیت نشده است، گاهی وقت‌ها در برخی مراکز درمانی ناگزیریم با کادر درمان آقا مواجه شویم، این در حالی است که برخی بیماران و پزشکان همان جمله معروف «پزشک محرم است» را به زبان می‌آورند اما باید پرسید آیا پزشک همیشه محرم است؟

موضوعی که به دغدغه این روزهای تعدادی از مخاطبان خبرگزاری فارس تبدیل شده و پویش‌هایی با عناوین «حضور مردان در اتاق عمل زنان و زایمان باید متوقف شود» «سونوگرافی و رادیولوژی بانوان توسط خانم انجام شود» و «لزوم استفاده از پرسنل خانم در سونوگرافی زنان» از جمله مطالبات پر امضایی است که توسط برخی از بانوان ایرانی و مخاطبان خبرگزاری فارس به ثبت رسیده است. 

از همین رو با آیت الله دکتر لطف الله دژکام، نماینده مقام معظم رهبری در استان فارس و امام جمعه شیراز و عضو کمیته ملی اخلاق بالینی وزارت بهداشت گفت‌وگو کردیم تا ابعاد شرعی این مطالبات را بررسی کنیم.

- آقای دکتربه عنوان اولین سوال، حد و حدود محرمیت پزشک چه میزان است؟ با توجه به رایج شدن کلینیک‌های زیبایی و مراجعه زیاد خانم‌ها به این مراکز که آقایان فعال هستند؛ در این ارتباط بحث لمس و .. از لحاظ شرعی به چه صورت است؟

ما رابطه پزشک و بیمار را وقتی از نظر شرعی تحلیل می‌کنیم، چنین مسئله‌ای نداریم که در دین ما پزشک محرم شمرده شده باشد. همه ما قبول داریم که در موارد ضرورت، لازم نیست کسی مسئله محرمیت را نگه دارد. مثلا وقتی کسی دارد جان خود را از دست می‌دهد پزشک نمی‌تواند بگوید چون بیمار نامحرم است من او را مداوا نمی‌کنم.

برای مثال، در اوایل انقلاب همایشی در تبریز برگزار شده بود، آن زمان این گونه نبود که پزشک زنان غالباً زن باشند. پزشک جراح متخصص زنان و زایمان یک آقا بود. به ایشان ابلاغ شده بود که به بالین بیمار زن نیاید مگر در مواردی که  ضروری تشخیص داده شود و در سایر موارد ماماها باید برای زایمان اقدام کنند. ایشان می‌گفت نیمه شب در خانه ما را محکم کوبیدند. گفتند نیاز مبرم به شما است و یک زن باردار در حال وضع حمل است و مشکل دارد. من گفتم به من ابلاغ شده است که بر بالین بیمار نروم. اگر فلان مجتهد تبریز گفت بیا، من در آن صورت می‌آیم. آن آقا گفت من خواهرزاده همان مجتهد هستم و این بیمار هم مادرم است. در مواقع ضرورت هیچ محدودیتی از این سنخ وجود ندارد. بحث سر این است که ضرورت تشخیص داده شود.

- «ضرورت» به چه معنا است؟ پزشک باید ضرورت را تشخیص دهد یا بیمار؟

کلمه ضرورت گاهی در گوش ما سنگین است و می‌گوییم حالا که ضرورت نشده است. این ضرورت‌ها را چه کسی باید تشخیص دهد؟ یکی از اساتید ما که شاگرد یکی از علمای بزرگ نجف بود می‌گفت «ضرورت را خود افراد تشخیص می‌دهند.» مثل این که فرد برای دندان درد شدید، فوری به دندانپزشک آقا یا خانم مراجعه کند. پس در مورد ضرورت‌ها سخت‌گیری را باید مقداری تقلیل دهیم. اما نباید این موضوع به گونه‌ای تفسیر شود که موضوع محرم یا نامحرم به رهاشدگی تبدیل شود و حکم شرعی نادیده گرفته شود.

ضرورت‌ مراجعه به پزشک جنس مخالف باید متعادل و معقول باشد زیرا دین ما معقول است. طوری نباشد که گویا فرد دین ندارند و کاملا رها کنند یا طوری شود که در آن دین نشود زندگی کرد. دینداری ما متین، معقول و بسیار پاکیزه است. مردم متدین ما موارد را خوب تشخیص می‌دهند و اگر موردی را ببینند که ضرورت است، حکم محرم و نامحرمی برداشته می‌شود.

این که می‌گویند پزشک محرم است درست نیست

این که می‌گویند پزشک محرم است یک جمله عوامانه است و درست نیست. در واقع در موارد ضرورت حکمش برداشته می‌شود و آن مورد خاص نیازی به مراعات محرم و نامحرمی نیست.

ما تفصیل این‌ها را در درس‌های دانشجویان آورده‌ایم. پیشنهاد من این است برای این مسائل کارگاه باید بگذارید و باید با دانشجو گرم صحبت شویم و دانشجو این مهارت را ضمن این بحث‌ها و کار بالینی آموزش ببیند. ما هفت مهارت را برای پزشک عمومی در نظر گرفتیم. یکی مهارت اخلاقی بود. بنا شد اگر این مهارت را نداشته باشد، گواهی پزشکی به او ندهیم. الان حدود ۱۰ سال است که این مسئله در پزشکی ایران مصوب شده است. در سطح بین الملل نیز تقریبا نظیر همین هفت مورد آموزش داده می‌شود با تفاوت این که هر کس با نگاه خاص خودش اما عنوان، مشترک است.

این مهارت‌ها معمولا به پزشک عمومی داده نمی‌شود. ما یک ترم طولی برای آموزش اخلاق دانشجویان در نظر گرفته بودیم که از سال اول تا هفتم تا این مهارت در آنجا قابل اندازه‌گیری باشد. اولین آزمون آسکی برای مهارت اخلاقی بنده طراحی کردم در حال حاضر هم در دانشگاه شیراز درحال انجام است. اما همین آزمون خیلی مورد کم لطفی مجموعه‌های آموزشی قرار گرفت.

دانشجو مهارت می‌خواهد تا امتحان دهد. این مشکلات را تا حل نکنیم بنده هرچه بگویم صرفا گفتن است. باید با باور نسبت به این قضایا در بدنه آموزش، پژوهش، کار بالینی برویم و بگوییم اینجا را چگونه ترتیب بدهیم که پزشک بدون دغدغه کار اخلاقی را انجام دهد. از مهندسی فضا باید شروع کنیم تا آموزش مهارت به پرستار و پزشک و حتی نیروی خدماتی که به اتاق عمل تردد می‌کند. باید این افراد مهارت‌های لازم را کسب کنند. پس بخش اخلاق دانشگاه باید خیلی در این زمینه کار کند.

- در اتاق‌های زایمان، متخصص‌های بیهوشی اغلب مرد هستند و خانم‌ها به این قضیه معترض هستند. در این خصوص توضیح دهید؟

یک فرایند تطبیقی که در وزارت بهداشت ابلاغ هم شد، قرار بود که مراعات شود. گاهی این فرایند به قدری سخت‌گیرانه اعمال شد که دیگر به فراموشی سپرده شد. باید فضای کار بالینی طوری انعطاف پذیر باشد که بگوییم بررسی کردیم مثلا پزشک خانم برای این قسمت در اختیار نبود.

باید بگویم که تعداد متخصصین بیهوشی خانم واقعا کم است. ما این مساله را این‌طور حل کردیم که متخصص بیهوشی همراه با یک کارشناس بیهوشی در اتاق عمل حضور پیدا می‌کند. دستورات را به کارشناس بیهوشی خانم می‌دهد و کارشناس آن‌ها را اجرا می‌کند. البته ما در شیراز بیمارستانی به نام حضرت زینب (س)داریم که کاملا  زنانه است و اصلاً متخصص بیهوشی آقا آن‌جا نداریم.

مقاله‌ای با برخی از دوستان پزشک که در زمینه اخلاق پزشکی کار می‌کردند، تحت عنوان «مهندسی اخلاق پزشکی» چاپ کردیم که به چینش اتاق عمل می‌پردازد. مثلا لازم است حتما پزشک بیهوشی زن باشد یا می‌توانیم با یک پاراوان این حد را رعایت کنیم. چون پزشک بیهوشی می‌خواهد بیهوشی را کنترل کند در صورتی که در یک منطقه پزشک زن وجود نداشت باید چیدمان اتاق عمل به گونه‌ای باشد که متخصص بیهوشی به راحتی خدماتش را ارائه دهد و حریم بیمار نیز حفظ شود.

در دوره‌ای زندگی می‌کنیم که از آلمان می‌توان به واسطه روبات در ایران عمل می‌کنند. حالا نمی‌شود کاری کرد که مثلاً پزشک بیهوشی یا افرادی که در اتاق عمل خدماتی غیر از مواجهه با مریض دارند بتوانند با رعایت موازین شرعی خدمت ارائه دهند؟ ضمن این که خدمت خود را ارئه می‌دهند آن برخورد خاصی که حرام است انجام نشود.

ما در آن مقاله این موارد را بررسی کرده‌ایم. این پاراوان‌ها اولین بار برای همین مهندسی شدند که در یک اتاق که چند بیمار است، حریم بیمارها از هم جدا شود. این موارد را باید با جدیت نگاه کنیم. آن چیزی مطلوب است که بیمار در محیطی که وارد می‌شود اطمینان خاطر حاصل شود که چارچوب‌های حریم من در این محیط مراعات می‌شود و هرجا هم ضرورت حضور مرد باشد بیمار درک می‌کند که چاره‌ای نیست و خدمت باید توسط پزشک مرد ارائه شود. اما در مواقعی بین این دو مورد هنوز آموزش و مهارت عملیاتی کردن را پیاده نکردیم. یعنی متاسفانه دوره آموزش پزشکی ما از این قسمت‌ها خالی است.

- وزارت بهداشت اراده‌ای برای عملیاتی کردن این کار دارد؟

وزارت بهداشت شورای اخلاق راه اندازی کرد. یک سری کمیته‌های اخلاق بالینی و کمیته اخلاق در پژوهش راه اندازی کرد. ما در زمینه اخلاق در پژوهش یک مقدار جلو رفتیم. زیرا می‌خواستیم مقاله‌های خود را در سطح بین الملی ارائه کنیم اما اقدام جدی برای عملیاتی کردن این فرایندها صورت نگرفت. وزارت بهداشت در زمینه اخلاق در پژوهش کارهای خوبی انجام داد. من هم عضو همین کمیته هستم؛ ما در زمینه اخلاق بالینی هنوز آنچه دلمان می‌خواهد شکل نگرفته است و عرصه کار بالینی هم خیلی شلوغ و پرمسئله است.

- در بیمارستان‌های شیراز اقدامی برای حل این مشکل انجام شده است؟

من در گروه اخلاق شیراز به دوستان شورای گروه گفتم که همه کارها را با هم شروع نکنید. کوچک‌های موفق انجام دهید تا معلوم شود ما اثر داشتیم و این کارها مفید بود. اگر کارهای کوچک موفق انجام دهیم، به مرور ما را باور می‌کنند. کاری را بگیرید که قابلیت عملیاتی شدن داشته باشد. اگر یک پروژه خیلی بزرگ بگیریم بعد عمر مدیریتی ما اجازه عملیاتی شدن نمی‌دهد. وقتی کاری عملیاتی شد و بازخورد گرفتید برای عملیات بعدی تشویق و حمایت می‌شوید.

در همین راستا در بیمارستان تابلویی را برای بخش مشاوره بارداری نصب کردیم، و مسیر آمدن افراد را ایزوله کردیم که از نظر اخلاقی رفت و آمد متقاضی خیلی در چشم نباشد. حس خوبی الان به ما دست داده است که می‌توانیم کاری کنیم. ما باید به جامعه نگاه کنیم، نیاز را پیدا کنیم حتی اگر کوچک باشد. تجربه‌های من نشان داده که این کوچک‌های موفق خیلی می‌تواند در جامعه امید و نشاط ایجاد کند.

در راستای برنامه‌های اخلاق پزشکی نیز باید کارهای بیشتری صورت گیرد تا بتوانیم از این طریق علاوه بر رعایت احکام اسلام شأن و منزلت بیمار را نیز حفظ کنیم.