مهر: سید احمد زرهانی گفت: در دانشگاه‌ها و مدارسی که رئیس دانشگاه، اساتید و معلمان در نماز شرکت می‌کنند، نماز جماعت در نمازخانه مدرسه و دانشگاه با استقبال بیشتری مواجه می‌شود.
مشروح گفتگو با سید احمد زرهانی قائم مقام ستاد اقامه نماز به شرح زیر است:
*فلسفه نامگذاری روز مسجد و دهه ترویج معارف نماز و مسجد چه بوده است؟
۳۰ مرداد سالروز حمله صهیونیست‌ها به مسجد الاقصی در سال ۱۹۶۹ است که منتهی به آتش سوزی در مسجد شد. به پیشنهاد مقام معظم رهبری سی مرداد در سراسر دنیای اسلام با نامگذاری سازمان کنفرانس اسلامی به روز جهانی مسجد موسوم شد. ما در ستاد اقامه نماز حدفاصل سالروز تأسیس ستاد اقامه نماز و روز جهانی مسجد را دهه ترویج معارف نماز و مسجد اعلام کردیم.
با یک نگاه آسیب شناسانه روشن می‌شود که در حوزه نماز نیاز به کارهای زیاد و برنامه‌ریزی‌های گسترده داریم. در این خصوص سه قاعده داریم که عکس آن معمولاً عمل می‌شود. نماز را باید در اول وقت بخوانیم اما به تأخیر می‌اندازیم، نماز را باید به صورت جماعت بخوانیم که اغلب به صورت فردی می‌خوانیم، نماز را در مسجد اقامه کنیم اما اغلب در منزل یا ادارات اقامه می‌کنیم و همین امر با عث شده است که نماز جلوه و شکوهی که باید داشته باشد را ندارد. نسبتی که بین مسجد و مردم مؤمن است مانند ماهی در آب است: «المؤمن فی المسجد، کالسمک فی الماء» یعنی مؤمن در مسجد مثل ماهی در آب است. یعنی حیات امت اسلامی در گرو حضور در مسجد است. آنچه مطالعات اجمالی ما نشان می‌دهد این است که نزدیک یک سوم از مساجد ما کم رونق و کم رمق هستند و تعداد بیشتری از مساجد، اقامه نماز صبح ندارند. برخی از مساجد ما نیز از حضور روحانی فاضل و جوان گرا به عنوان امام جماعت محروم است. مطالعات ما نشان می‌دهد در آنجایی که ما امام جماعت فاضل و جوان گرا داریم وضع اقامه نماز خوب است و در جایی که به اندازه کافی نداریم و یا در اعزام‌ها تعلل می‌شود و گاهی امام جماعت حضور دارد و گاهی ندارد وضعیت مساجد و اقامه نماز در آنها قابل دفاع نیست.
*این امر به کدام نهاد مرتبط باز می‌گردد به ستاد اقامه نماز یا امور مساجد یا نهادهای دیگر؟
به همه ما بر می‌گردد. یکی از مسائلی که در این حوزه وجود دارد تعدد مدیریت است. شانزده دستگاه در حوزه مسجد دخل و تصرف دارند. در سال‌های اخیر مطالعاتی را دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی شروع کرده و در حال تدوین سندی به عنوان سند ملی مسجد است که در حال حاضر این سند در اختیار ماست تا به نقد و بررسی آن بپردازیم. نزدیک به بیست استان نقد و نظرشان را برای ما فرستادند؛ یکی از کاستی‌های سند ملی مسجد فقدان نظام منسجم مدیریتی برای تمشیت امور مساجد است و این سندی که ما در حال تولید آن هستیم این کاستی برایش وجود دارد. همه این نهادها یک ماموریت‌هایی دارند از سازمان تبلیغات گرفته تا کانون فرهنگی هنری مساجد، ستاد اقامه نماز و امور مساجد، همه در این موضوع نقش داریم و مهم‌تر از اینکه نباید در این مساله به دنبال مقصر بگردیم بلکه باید بدانیم حلقه مفقوده یک نظام مدیریتی منسجم است، و برای آن باید چاره اندیشی کنیم. البته به آن معنا نیست که با انسجام بخشی مدیریت، ما به دنبال دولتی کردن مساجد هستیم. بلکه مساجد از صدر اسلام تا امروز مردمی بوده است و اولین مسجد در ایران را سلمان فارسی در زمان خلیفه دوم ساخت. همچنانی که پیامبر اعظم (ص) وقتی وارد یثرب شدند احداث مسجد قبا نخستین کار ایشان بود و مسجد همیشه توسط مردم و با هدایت بزرگان اسلام تأسیس شده است. بسیاری از شاهزاده‌ها مانند گوهرشاد خانم مسجد ساخته‌اند. در خیلی از دنیای اسلام متولیان، شاهزادگان، علما و مردم عادی در تأسیس مسجد نقش آفرین بودند. در تهران نیز مرحوم آقای لرزاده مساجد بسیاری در سطح شهر ساخت و در همین زمان نیز بسیار هستند افراد گمنامی که در حال ساختن مسجد هستند. مسجد خانه خداست و خانه مردم است و منظور ما از مدیریت، تسلط دولتی نیست بلکه یک سازماندهی و انسجام است.
در این حوزه مطالب دیگری حائز اهمیت است که باید در خصوص آنها نیز فکری بکنیم. یکی از مسائل مهم تربیت علمی امام جماعت است امروزه برای همه حرفه‌ها دوره‌های کارشناسی ارشد و دکتری تعریف شده است اما برای امام جماعت یک دوره آموزشی آکادمیک یا حوزوی تعریف نکرده‌ایم. ما به بررسی اینکه چه کسی با چه پایه‌ای از دانش و بینش و کارآمدی و اثر گذاری می‌تواند امام جماعت باشد؛ نپرداخته‌ایم. البته فضلای ما در سراسر کشور استقبال خوبی از امام جماعت شدن دارند اما به نظر می‌رسد نیاز به یک سیاست گذاری و برنامه آموزشی و فرهنگی خاص داشته باشد.
*طبیعتاً این امر به مرکز رسیدگی به امور مساجد برمی‌گردد با توجه به اینکه از ظرفیت سازمان‌ها آگاهیم. ستاد اقامه نماز چه راهکاری برای تربیت ائمه جماعات دارد؟
ستاد اقامه نماز هفت دوره آموزشی دارد. این هفت دوره آموزشی مدون هستند و یکی از این دوره‌ها برای ائمه جماعات پیش بینی شده است. بنابراین ما دوره آموزشی کوتاهی برای امامان جماعات مدارس، مساجد، پدران و مادران، مدیران ارشد نظام و مربیان تربیتی داریم. این هفت دوره آموزشی با سرفصل‌ها و منابع و اساتیدی که در مرکز تخصصی نماز در قم حضور دارند تدوین شده است. بنابراین ما در مرکز تخصصی نماز در قم در حوزه اساتید کمبودی نداریم اما آنچه حلقه مفقوده است وجود یک دوره آموزشی جامع است که امام جماعت دوره کارشناسی یا ارشد را ببیند. حال ممکن است این امر در حوزه و یا دانشگاه پیش بینی بشود.
*سوالی که اینجا ایجاد می‌شود این است که آیا در تلقی ستاد اقامه نماز آیا امام جماعت به غیر از اقامه نماز نقش دیگری هم دارد؟
همانطور که مسجد افزون بر اقامه نماز نقش‌های فرهنگی اجتماعی و سیاسی و تربیتی دارد امام جماعت هم چنین نقش‌هایی را دارد. امام جماعت باید از علوم تربیتی روانشناسی کودک و نوجوان آگاهی داشته باشد. علوم ارتباطات آگاهی داشته باشد باید ارتباط داشته و تربیت و پرورش دهد و نسل را فرا بخواند و ما بعضاً چنین امامان جماعتی را داریم و کودکان و نوجوانان مانند پروانه دورشان هستند و مسجد پر از جمعیت است و فعالیت‌های فرهنگی هنری و ورزشی در مسجد انجام می‌شود.
*آیا هم افزایی میان نهادهای مرتبط وجود دارد؟
باید این هماهنگی وجود بیاید در حال حاضر این ۱۶ دستگاهی که در حوزه مسجد فعالیت می‌کنند هر یک جداگانه بخشی از کار را بر عهده دارند. آنچه در این حوزه لازم است وجود یک شورای سیاستگذاری و هدایت‌گری برای امور مساجد است که همه اینها را تحت پوشش قرار دهد. ستاد اقامه نماز اتفاقاً تنها نهادی است که وارد حیطه مسجد نمی‌شود و فعالیت‌هایش تا پشت درب مسجد است و از لحاظ مدیریتی ما وارد مسجد نمی‌شویم.
*علتش چیست؟
علت این است که ما در حوزه مسجد یک کار بیشتر انجام نمی‌دهیم و آن هم کمک به خیرین مسجد ساز است که جمعیت خیریه و مردمی است که کار این مجمع جمع‌آوری کمک‌های مردمی و شناسایی خیرین و سوق دادن به سمت مساجد است و اگر پول نقدی هم به حساب ما واریز شود ما این پول را به حساب هیئت امنای مسجد واریز می‌کنیم. هیأت امنا گزارش می‌دهند که فعالیتی مانند احداث کتابخانه، تعمیر و رنگ زدن مسجد را انجام دادیم. به همین سبب دخالت در امور مسجد نداریم و اگر پولی برای ما واریز شود به حساب هیأت امنای مسجد واریز می‌کنیم.
*در خصوص آموزش‌های مورد نیاز برای ائمه جماعات آیا دوره‌های شما پسینی است یا پیشینی؟
دوره ما پسینی است و آنچه ما پیشنهاد می‌دهیم ایجاد دوره‌های پیشینی برای امامان جماعت است. ما برای مدیران همه مدارس در استان مرکزی و در استان‌های همجوار برای ۷۰۰ نفر این دوره را برگزار کردیم. همچنین این دوره را برای ائمه جماعات خیلی از مناطق کشور برگزار کردیم. این دوره‌ها کوتاه مدت است. اما آن دوره‌ای که به آن اشاره می‌کنم و در چنین دهه‌ای باید روی آن کار کنیم، کار حوزه علمیه و دانشگاه و شورای عالی انقلاب فرهنگی است. ما آمادگی همکاری با آنها را در تدوین سند، سرفصل‌ها، منابع و اساتید را داریم.
انتشارات نماز نزدیک سیصد جلد کتاب منتشر کرده است. در تأمین استاد نیز به عنوان تنها نهادی که مرکز تخصصی نماز دارد و نیروی انسانی متخصص تربیت می‌کند ما آمادگی داریم و موضوع را هم به دستگاه‌های بالاتر منتقل کرده‌ایم. به نظر ما امام جماعت در رهبری فرهنگی و اجتماعی نقش دارد و بخشی از آسیبی که به پیکره نسل نو اصابت کرده ناشی از قطع ارتباط این نسل با مساجد است.
*اقامه نماز در دانشگاه‌ها و مدارس بسیار حائز اهمیت است. دانشگاه‌ها به دلیل حضور نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری وضعیت بهتری دارد اما در مدارس چنین نیست. هم از فقدان روحانی معتبر رنج می‌برد و هم ساز و کار و جذابیتی که در مدرسه در خصوص نماز وجود دارد کمتر است. به نظر شما در این خصوص چه باید کرد؟
در دانشگاه‌ها نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری با مشارکت وزارت علوم، دانشگاه آزاد اسلامی و وزارت بهداشت و آموزش پزشکی متولی امور نماز در دانشگاه‌ها هستند. از بین دانشگاه‌ها بالاترین نمره را دانشگاه فرهنگیان می‌گیرد. یعنی بیش از چهل درصد از دانشجویان داوطلبانه در مسجد و نمازخانه‌ها شرکت می‌کنند. اما همین دانشگاه فرهنگیان در چندین نقطه از کشور نمازخانه ندارد از جمله پردیس نسیبه تهران که دختران در آنجا درس می‌خوانند و دبیران آینده کشور هستند. نمازخانه محقری دارد. بر این اساس یکی از نیازهای ما در دانشگاه فرهنگیان اهتمام دولت و خیرین برای احداث مسجد و نمازخانه است. در سایر دانشگاه‌ها غالباً نمازخانه خوبی دارند. در مورد حضور افراد باید گفت در آنجایی که رئیس دانشگاه و اساتید دانشگاه در نماز شرکت می‌کنند، نماز جماعت در مسجد و نمازخانه با استقبال بیشتری مواجهه می‌شود.
اما در جاهایی که رئیس و معاونان و اساتیدی که در آنجا هستند حضور کمرنگ‌تری دارند نماز هم کمرنگ‌تر است. اما در محیط‌های دانشجویی حضور بسیج دانشجویی و تشکل‌های دانشجویی با رویکرد انقلابی در امر نماز بسیار مؤثر هستند. لذا در بخشی از کشور که دانشجویان حضور موفقیت آمیزی در بخش نماز دارند ما بزرگان دانشگاه را در صفوف اول مسجد و نمازخانه مشاهده می‌کنیم اما در آموزش و پرورش داستان فرق می‌کند.
واقعیت آن است که ستاد اقامه نماز از دفتر بنده در سال ۱۳۶۲ در آموزش و پرورش پایه گذاری شد. آن زمان من معاون پرورشی وزارت آموزش و پرورش بودم که تا سال ۱۳۷۱ این مسئولیت ادامه داشت. ما نگاهمان این بود که طلاب و فضلایی که باید وارد مدارس شوند به اندازه کافی نیستند. آن زمان ما ۱۸ میلیون دانش‌آموز و ۱۰۰ هزار مدرسه داشتیم. من با آیت الله جنتی که آن زمان رئیس سازمان تبلیغات اسلامی بودند از طریق آیت الله رشاد که آن زمان معاون فرهنگی سازمان تبلیغات اسلامی بود هماهنگی‌هایی انجام دادیم. با آیت الله جنتی صحبت کردم تا در جلسه مدیران سازمان تبلیغات در قم شرکت کرده و سخنرانی کنم. در آن جلسه گفتم که روحانیون به اندازه نیاز وارد مدارس نمی‌شوند. در آن زمان آیت الله جنتی حمایت کردند. با حضور وزرای پیشین و وقت آموزش و پرورش و آقای قرائتی جلسه‌ای را تشکیل دادیم که تاریخ آن ۲۱ مرداد بود. در همان جلسه پایه ستاد اقامه نماز گذاشته شد. جلسه بعدی در منزل آقای لولاچیان در محضر مرحوم آیت الله مهدوی کنی تشکیل شد. ما ۵ نفر انتخاب شدیم. شاید هیچکس نداند که سازمان تبلیغات اسلامی یکی از پایه گذاران ستاد اقامه نماز است.
بنده از آموزش و پرورش، آقای صباح زنگنه از وزارت ارشاد، آیت الله رشاد از سازمان تبلیغات اسلامی و حاج آقای قرائتی و آقای لولاچیان در این جلسه حضور داشتیم. یک سال جلساتش در دفتر بنده برگزار می‌شد و سال ۷۰ نیز با پیام مقام معظم رهبری اولین اجلاسیه سراسری اقامه نماز برگزار شد. تا کنون به غیر از زمان کرونا همه ساله این اجلاسیه برگزار شده و پیام‌های مقام معظم رهبری در حوزه اقامه نماز یک دایره‌المعارف محسوب می‌شود و همه آنچه که باید در این زمینه انجام بگیرد رهنمود کرده و توصیه کردند و اگر ما به رهنمودهای ایشان به عنوان نظام سازی عمل کنیم بسیاری از مشکلات مرتفع خواهد شد. این دایره‌المعارف تکلیف آموزش و پرورش و همه دستگاه‌ها را روشن کرده است و ناگفته ای در این خصوص باقی نگذاشته است.
*چه خلاهایی ما در حوزه اقامه نماز در آموزش و پرورش داریم؟
در آموزش و پرورش ما چند خلأ داریم. جلسه‌ای را به اتفاق حاج آقای قرائتی با آیت الله اعرافی داشتیم که بخشی از این مشکل مرتفع شد. اعزام طلاب تحت عنوان طرح امین در سال گذشته انجام شد اما همین هم با مشکل مواجه شد. مشکل این است منبعی به عنوان حق ایاب و ذهاب در آموزش و پرورش وجود ندارد و هر منبعی که پایدار شود چون آموزش و پرورش مشکلات زیادی دارد آن منبع در معرض مصارف دیگری قرار می‌گیرد.
لذا چندین بار مکاتباتی را با کمیسیون تلفیق داشته‌ایم که منبعی را مستقل اعلام کنند به عنوان مثال به سازمان تبلیغات داده شود یا حوزه‌های علمیه تا همین کار که آیت الله اعرافی انجام داد و تعدادی طلبه فاضل آقا و خانم به مدارس فرستاده شدند گسترش یابد. اما دو آفت گریبان گیر همین امر شد. اولین آفت این بود که به زمان اغتشاشات سال گذشته تلاقی کرد و آفت دوم مسئله حق‌الزحمه بود که تعدادی از آنها پرداخت نشد و آنها منصرف شده و برگشتند. این ایراد وارد است که ما نزدیک به بیست هزار طلبه در مدارس داریم اما مدارس ما صد هزار عدد است. اگر ۵۰ هزار مدرسه را معاف کنیم نزدیک به ۵۰ هزار مدرسه ظرفیت اقامه نماز دارد اما به اندازه کافی طلبه نداریم و امیدواریم با اهتمام دولت مسئله حل شود.
نامه‌ای را که حاج آقای قرائتی برای رئیس جمهور فرستادند توسط رئیس جمهور به دقت مطالعه شد و ایشان به ۱۱ دستگاه که متولی کار هستند، دستور دادند. یکی از آنها همین تأمین حق ایاب و ذهاب طلاب بوده است سازمان برنامه و کمیسیون تلفیق می‌تواند کاری انجام دهد. این امر با ۳۰ میلیارد تومان انجام می‌شود که البته رقم بسیار ناچیزی در مقابل بودجه کشور است. باید توجه داشت که در مدارس منابعی برای این مسئله وجود ندارد. تنها پنج درصد مدارس قدرت چنین کاری دارند اما نود و پنج درصد مدارس قدرت پرداخت چنین وجهی را ندارند و باید از این طریق دولت حل شود که توقع زیادی هم نیست.
مشکل دیگر برگزاری دوره‌های آموزشی است ما با حمایت آیت الله دری نجف آبادی در استان مرکزی برای روحانیونی که در مدارس اقامه نماز می‌کنند دوره‌ای را برپا کردیم که با استقبال خوبی هم مواجهه شد. ما آمادگی چنین امری را داریم که دوره‌های آموزشی برگزار کنیم. اگر این دوره را بتوانیم در کل کشور تعمیم دهیم دومین مشکل ما که همان نوسازی و بازآموزی ذهنی طلاب جوان است رفع می‌شود.
*تا کنون ۲۹ دوره اجلاسیه سراسری نماز برگزار شده است با توجه به اینکه ستاد اقامه نماز متولی چنین اجلاسی است این همایش تا چه اندازه توانسته است برای نماز خوان شدن جوانان مؤثر باشد؟
ستاد اقامه نماز سازمان بزرگی نیست و ما صد نفر نیرو داریم. در کنار ما سازمان تبلیغات فعالیت‌های خوبی را انجام می‌دهد و در زمان حجت الاسلام قمی، ایشان و معاون فرهنگی سازمان تبلیغات بهترین همکاری را دارند. با کانون‌های مساجد و مرکز امور مساجد و حوزه‌های علمیه خواهران و برادران، تعامل داریم و با آموزش و پرورش نیز اتاق فکر مشترک داریم اما اینکه کم نمازی چه علتی دارد پژوهشی را در این خصوص یکی از اساتید دانشگاه تهران که در حوزه روانشناسی فعالیت می‌کنند انجام داده‌اند. دو سوال برجسته این پژوهش و افکارسنجی این بود که آیا شما نماز می‌خوانید یا نه؟ آیا برخی از مواقع می‌خوانید یا همیشه نماز می‌خوانید؟ نود درصد آنها که نمی‌خواندند اعلام کردند که فلسفه نماز خواندن را نمی‌دانند. لذا ما بخشی از کاری که به عنوان دستگاه سیاست‌گذار، برنامه‌ریزی کردیم، آموزش فلسفه نماز است که در مرکز تخصصی نماز قم اساتیدی تربیت شدند که در این حوزه برای پدر مادرها شیوه‌های دعوت به نماز را تهیه و تدوین کنند. در این زمینه اساتیدی را تربیت کردیم که شیوه‌های دعوت به نماز را به والدین، معلم‌ها و مربیان آموزش دهند اما آیا آن طور که باید و شاید در مدارس ما نماز خانه‌ها پر می‌شود؟ بله آنجایی که مدیر مدرسه، دبیران و معلمان درس‌های تخصصی حضور دارند نمازخانه پر می‌شود؛ اما جاهایی که نمازخانه نداریم یا روحانی نداریم و مدیر مدرسه و معلمان از نماز جماعت استقبال نمی‌کنند، از طرف دانش آموزان نیز استقبال نمی‌شود و نمازخانه هم پر نمی‌شود. در ادارات هم همینطور است.
در زمان مسئولیت خودم، من معاون پنج وزیر و رئیس دانشگاه بودم آن زمانی که وزیر یا رئیس دانشگاه و اساتید وارد نمازخانه می‌شدند همه مسجد و نمازخانه پر می‌شد. اما در زمانی که وزیر و معاونان نمی‌آمدند تعداد بسیار کم بود. این بر همان اساس الناس علی دین ملوکهم است.
*یکی از ایراداتی که نمازخوان‌ها با آن مواجهه می‌شوند محل نماز در اماکن عمومی است از سینماها و پاساژها تا سالن‌های عروسی، عموماً مکان نامناسبی را برای نمازخانه اختصاص می‌دهند، برای اصلاح این امر آیا برنامه‌ای دارید؟
بله. ما اولویت اول را به نمازخانه‌های مستقر در راه‌های مواصلاتی داده‌ایم که شامل جاده‌ها، فرودگاه‌ها و راه آهن است که در دو مکان راه آهن و فرودگاه‌ها بسیار موفق بوده‌ایم که در این مکان‌ها نمازخانه‌های خوب وجود داشت و امام جماعت فاضلی حضور داشتند.
در جاده‌ها بالغ بر دو هزار نمازخانه بعد از انقلاب احداث شده است. در زمان کنونی بسیار از نماز خانه‌ها را وزارت راه و شهرسازی می‌سازد که ما تعدادی را با حضور حاج آقای قرائتی افتتاح کردیم. تعدادی هم در حال ساخت است و تعداد دیگری نیز برای بخش خصوصی است مانند نماز خانه‌های متصل به پمپ‌های بنزین. در آنها هم وضعیت این طور است که اگر مالک و رئیس جایگاه خودش اهل نماز جماعت و… باشد با یک نماز خانه بسیار تمیز مواجهیم اما در جایگاهی که مدیرش آنچنان مقید نیست نمازخانه‌ای قابل قبول وجود ندارد.
بر همین اساس جلسه‌ای با آقای شالبافیان معاون وزارت گردشگری تشکیل شد. اولین جلسه در امسال برای ساماندهی این امر تشکیل شده است. این از مواردی است که نیاز به قانون گذاری دارد. به عنوان مثال در برخی مناطق نمازخانه ساخته شده و سپس رها شده است. به آن رسیدگی نمی‌شود. در ترکیه من با ریاست سازمان دیانت ترکیه ملاقات کردم آنچه در آنجا دیدم یک انسجام برای امور دینی بود. در برخی از کشورهای اسلامی دیگر نیز مساجد روستایی هم از خانه مردم و ادارات دولتی تمیزتر است. باید راه کارهایی را باید پیدا کنیم تا این خلاءها و کاستی‌ها برطرف شود. برای رفع این مشکل به یک تشکل و نهاد هدایت‌گر نیاز است که همان حلقه مفقوده در اینجاست. ما با تکثر و تعدد متولی روبروییم که یک نهاد انسجام دهنده ندارند. ستاد اقامه نماز در این موضوع در حال انجام یک کار فکری است. ما باید از حجم دستگاه‌های متولی در این سند پیشنهادی شورای عالی انقلاب فرهنگی کم کنیم و به عمقش بیافزاییم که عمق این مساله به همان وجود یک متولی مقتدر و برنامه ریز و سیاست گذار بر می‌گردد.