نزدیکی عربستان و ایران

خاطره حمیدی: در یک پیشرفت بزرگ، در 10 مارس 2023، عربستان سعودی و ایران توافقنامه ای را برای بازگرداندن روابط دیپلماتیک خود امضا کردند که در سال 2016 پس از اشغال سفارت عربستان در تهران و کنسولگری در مشهد توسط معترضان به اعدام روحانی شیعه نمر النمر توسط عربستان سعودی قطع شد.  اکنون پس از گذشت ۷ سال هر دو کشور توافق کردند که به حاکمیت یکدیگر احترام بگذارند و در امور داخلی یکدیگر مداخله نکنند. آنها همچنین موافقت کردند که توافقنامه همکاری امنیتی را که در سال 2001 امضا کرده بودند، اجرا کنند و در زمینه های دیگر مانند اقتصاد، تجارت، سرمایه گذاری و غیره همکاری کنند.  پیش تر پنج دور مذاکرات با میانجیگری عراق در سال های 2021 و 2022 بین عربستان سعودی و ایران برگزار گردیده بود.

برای عربستان سعودی، دخالت نظامی آن کشور در یمن به نتیجه مورد نظر یعنی بیرون راندن حوثی‌ها از صعنا، پایتخت نه تنها موفقیتی به دست نیاورد . بلکه  اقتصاد آن  کشور را  تحت تاثیر قرار داد .بنابراین ریاض خواهان یک راه حل قابل قبول و خروج شرافتمندانه از جنگ یمن است. از سال 2015، عربستان سعودی با تعداد زیادی حملات موشکی و پهپادی از سوی حوثی ها مواجه شده است که به عنوان یک چالش مهم امنیت ملی برای پادشاهی سعودی مطرح شده است.

عربستان سعودی امیدوار است با امضای توافقنامه ای با ایران برای بازگرداندن وضعیت عادی از مرزها و زیرساخت های حیاتی خود در برابر حملات حوثی ها محافظت کند. همچنین برای دستیابی به اهدافی که بر اساس چشم انداز 2030 عربستان پیش روی خود قرار داده اند، صلح بلندمدت با ایران ضروری است. درگیری نظامی طولانی مدت در یمن مانعی برای دستیابی به چنین اهدافی است. بنابراین، توافق با ایران از نظر امنیت ملی و توسعه اقتصادی، اقدام عملی عربستان سعودی است.

از سوی دیگر ایران با احیای روابط دیپلماتیک با عربستان سعودی تلاش خواهد کرد به انزوای فزاینده ای که در منطقه و فراتر از آن با آن مواجه است پایان دهد. علاوه بر این، انتظار دارد از کشورهای منطقه در مورد موضوع هسته ای خود حمایت دریافت کند. توافق با عربستان سعودی به تقویت روابط ایران  با سایر اعضای شورای همکاری خلیج فارس به ویژه بحرین و امارات کمک خواهد کرد. این توافق همچنین  به عنوان یک تسکین فوری برای دولت رییسی  که در ماه های اخیر با اعتراضات مواجه بوده است، خواهد بود.

پیامدها

اگر این توافق به طور کامل اجرا شود، پتانسیل بهبود قابل ملاحظه وضعیت یمن را دارد. پایان عملیات نظامی عربستان در یمن و خویشتن داری از سوی حوثی ها می تواند به میزان قابل توجهی از خشونت های مسلحانه در این کشور بکاهد. همچنین می تواند به طور قابل توجهی وضعیت انسانی را بهبود بخشد و به بازسازی اقتصاد کشور کمک کند. بلافاصله پس از اعلام این توافق، دولت یمن و حوثی‌ها مذاکراتی را در مورد تبادل اسرا در ژنو آغاز کردند. اما همزمان، ممکن است عوامل محلی مستقل از ایران و عربستان همچنان به ایجاد تنش در این کشور ادامه دهند. در مجاورت آنها، محیط امنیتی دریایی در آبهای اطراف خلیج فارس و دریای سرخ می تواند در نتیجه افزایش همکاری بین دو کشور بهبود یابد.

وضعیت در کشورهایی مانند سوریه، لبنان و عراق ممکن است به زودی بهبود نیابد. ایران در این کشورها دست بالا را دارد و حوزه نفوذ خود را در طول چندین دهه تعامل سیاسی و اقتصادی ایجاد کرده است. از سوی دیگر عربستان امتیازی که ایران در این کشورها دارد را ندارد. رفتار و فعالیت های حزب الله لبنان و گروه های شبه نظامی تحت حمایت ایران در عراق و سوریه به نظر نمی رسد که فورا تغییر کند.

توافق عربستان و ایران پیامدهایی بر روابط آمریکا و عربستان خواهد داشت. اگرچه آمریکا و عربستان سعودی شرکای استراتژیک هستند و عربستان سعودی متحد منطقه ای مهم ایالات متحده در غرب آسیا است، اما عادی سازی روابط با ایران در زمانی که مذاکرات هسته ای  بی نتیجه مانده است، نشان دهنده مسیر سختی در پیش روی روابط دوجانبه است. . علاوه بر این، این توافق، چین را به عنوان یک بازیگر علاقه مند به امنیت منطقه و به عنوان یک چالش ژئوپلیتیکی برای ایالات متحده به  منطقه خلیج فارس می آورد. اتخاذ تصمیمات سیاست خارجی عربستان سعودی در رابطه با ایران با میانجیگری چین، یک حربه برای ایالات متحده است.

در حالی که ایالات متحده به طور سنتی سیاست تفرقه بینداز و حکومت کن و یک کشور را در مقابل کشور دیگر قرار داده است، چین با میانجیگری، عربستان سعودی و ایران را با موفقیت به هم نزدیک کرده است. چین قصد دارد با این کار، تصور جامعه بین‌المللی را در مورد تصویر و نقش خود به‌عنوان یک بازیگر بی‌طرف و خیرخواه در منطقه متلاطم خلیج فارس شکل دهد.

نزدیکی عربستان و ایران بر روابط اسرائیل و عربستان سعودی تأثیر خواهد گذاشت. اگرچه عربستان سعودی و اسرائیل روابط دیپلماتیک رسمی ندارند، اما در چند وقت اخیر مذاکرات غیرمستقیم داشته اند. پس از توافق ابراهیم که منجر به عادی سازی روابط امارات و بحرین با اسرائیل شد، گمانه زنی های زیادی در مورد پیوستن عربستان سعودی به توافقنامه ابراهیم وجود دارد. اسرائیل خواستار پیوستن عربستان سعودی به پیمان ابراهیم است.

اما بازگرداندن روابط پادشاهی سعودی  با ایران ضربه شدیدی به جاه طلبی های اسرائیل وارد کرده است. بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل، شکست سیاست منطقه ای جو بایدن، رئیس جمهور جو بایدن و سیاست های دولت های قبلی یایر لاپید و نفتالی بنت را عامل موفقیت این توافق دانسته است. روابط اسرائیل با اعراب خلیج فارس همچنان چالش برانگیز است زیرا ژئوپلیتیک منطقه همچنان سریعتر از حد انتظار در حال گسترش است.

میانجیگری چین

میانجیگری چین بین عربستان سعودی و ایران تغییر قابل توجهی را در وضعیت موجود در ژئوپلیتیک منطقه ای در غرب آسیا نشان می دهد. چین به عنوان یک میانجی برای عربستان سعودی و ایران قابل قبول بوده است، زیرا هر دو کشور از روابط قوی با آن برخوردار هستند. چین از ایران در بسیاری از مسائل از جمله موضوع هسته ای حمایت کرده است. در سال 2021، آنها یک توافقنامه بلندمدت جامع به مدت 25 سال امضا کردند که به موجب آن چین متعهد شد حدود 400 میلیارد دلار در بخش های مختلف در ایران سرمایه گذاری کند. چین همچنین تحریم های ایالات متحده را نادیده گرفته و به خرید نفت از ایران ادامه داده است و دیدارهای منظمی بین این دو کشور در بالاترین سطوح انجام شده است.

عربستان سعودی همچنین روابط اقتصادی قوی با چین برقرار کرده است. عربستان سعودی بزرگترین صادرکننده نفت به چین است. همگرایی منافع بین این دو بر سر طرح کمربند و جاده چین (BRI) و چشم انداز عربستان سعودی 2030 وجود دارد که در آن هر دو متعهد به همکاری با یکدیگر شده اند.  رئیس جمهور چین شی جین پینگ در دسامبر 2022 از ریاض بازدید کرد و با رهبری عربستان سعودی  و نیز رهبران شورای همکاری خلیج فارس گفتگو کرد. 

اگرچه چین به طور سنتی روابط خود را با کشورهای حوزه خلیج فارس عمدتاً در موضوعات تجاری و انرژی حفظ کرده است، اما در چند وقت اخیر اظهاراتی در مورد مسائل امنیتی منطقه ای خلیج فارس ارائه کرده است. در اولین نشست سران شورای همکاری خلیج فارس و چین برای همکاری و توسعه در ریاض در دسامبر 2022، رئیس جمهور شی ابراز علاقه کرد تا با حمایت و همکاری با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس به امنیت منطقه ای خلیج فارس کمک کند.

میانجیگری موفق چین به نظر می رسد آغاز یک دوره جدید نفوذ چین در خلیج فارس  باشد اگر که بتواند حضور خود را در خلیج تحت سلطه آمریکا حفظ کند، آزمون تورنسل واقعی برای چین خواهد بود.

چالش ها

این نزدیکی  شکاف رو به رشد بین دو قدرت منطقه ای را کنترل می کند. علیرغم خوش بینی ایران و عربستان سعودی، هنوز تعدادی چالش پیش روی آنها وجود دارد. اول از همه، اینکه ایران تا چه حد می‌تواند حساسیت‌ها و نگرانی‌های عربستان در مورد ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای خود را برطرف کند، یک سوال بزرگ است. ثانیاً، بسیاری از موارد نیز به موفقیت توافق برای ایجاد سپر حفاظتی برای عربستان سعودی در برابر حملات حوثی ها بستگی دارد. ثالثاً، ایران نگران این موضوع است که توافق تا چه حد به پایان دادن به انزوا، تسهیل مذاکرات هسته ای  و رفع تحریم های اعمال شده بر آن کمک می کند. اگر نگرانی های کلیدی هر دو کشور پس از اجرای توافق برطرف نشود، این احتمال وجود دارد که وضعیت به حالت اول بازگردد.

نتیجه گیری 

این توافق حرکتی مثبت برای شکستن بن بست روابط بین دو کشور  است، اما خیلی چیزها به حفظ شتابی که در نتیجه مذاکرات به دست آمده بستگی دارد. علاوه بر این، مسائل اختلاف بین آنها متعدد و پیچیده است. ادامه همکاری بر سر موضوعات غیر مناقشه برانگیز مانند تجارت دوجانبه، سرمایه گذاری، فرهنگ و غیره نسبتاً آسان است، اما ایجاد همکاری در زمینه مسائل امنیتی زمان می برد و مستلزم مذاکرات و اعتماد بیشتری بین آنها است.

خاطره حمیدی دانشجوی دکتری روابط بین الملل