وضعیت سلامت روانی - اجتماعی مردم در این روز‌ها به قهقرا رفته / مردم به شکل عینی افزایش نابرابری‌ها را می‌بینند؛ این امر می‌تواند منجر به افزایش فشارعصبیِ سیاسی شود

ایسنا: نایب رئیس انجمن روانپزشکان ایران با اشاره به مفهومی به نام "فشار عصبیِ سیاسی" که عمدتا از ابهام در اوضاع سیاسی نشات می‌گیرد، گفت: خشونت‌هایی که در نا آرامی‌های اخیر دیده شد، می‌تواند به «فشار عصبیِ سیاسی» منجر شود.

دکتر حسن رفیعی، به آسیب شناسی روانی حوادث و نا آرامی‌های اخیر پرداخت و اظهار کرد: زمانی "سلامت" را نبود بیماری تعریف می‌کردند اما در سال ۱۹۴۸ سازمان جهانی سلامت پس از تشکیل، تعریف گسترده‌ای از "سلامت" ارائه داد که شامل آسایش کامل جسمی، روانی، و اجتماعی می‌شود. در همین راستا این سازمان در سال ۱۹۹۶ تعریفی از سلامت روان ارائه داد که طبق آن "سلامت روان" صرفا معطوف به اختلالات شناخته شده روانپزشکی نبود. طبق این تعریف اینکه فرد بتواند با فشارهای روانی و استرس‌های متعارف زندگی کنار آید و شغل مولد و مثمرثمری داشته و در سرنوشت محیط اجتماعی خود مشارکت داشته باشد، از دیگر مولفه های سلامت روان است.

به جای سلامت روان باید از"سلامت روانی _اجتماعی" استفاده کرد

این روانپزشک همچنین با اشاره به تعریف "سلامت روان" در ایران، توضیح داد: نتیجه پژوهشی که در سال ۹۶ به سفارش وزارت بهداشت توسط دکتر میر طاهر موسوی انجام شده به تعریفی جدیدی از سلامت روان با عنوان "سلامت روانی_اجتماعی" انجامید. در این تعریف به وجه حضور فرد در جامعه توجه می‌شود. درواقع این تعریف به ابعادی نظیر "اعتماد سیاسی و عمومی"، "مشارکت اجتماعی" "دغدغه مندی برای بهبود جامعه" در سلامت روان توجه دارد. این تعریف بسیار نزدیک به تعریف و مفهوم سرمایه اجتماعی است چراکه گستره سلامت روان بسیار وسیع است و در تعریف دقیق به جای سلامت روان باید از "سلامت روانی_اجتماعی" استفاده کرد.

به گفته وی، گرچه در تصور عموم سلامت روان تنها معطوف به بروز یا داشتن اختلالات روانی می‌شود اما با در نظر گرفتن ابعاد یاد شده می‌توان گفت سلامت روانِ فردی که نشانه‌های اختلالات روانی را ندارد اما در ابعادی نظیر "اعتماد سیاسی و عمومی"، "مشارکت اجتماعی" "دغدغه مندی نسبت به بهبود جامعه" مشکل دارد، در خطر است.

تاثیر خشونت و ادراک بی‌عدالتی و فساد بر تشدید "فشار عصبیِ سیاسی"

رفیعی در بخش دیگر سخنان خود از مفهوم اختلالِ "فشار عصبیِ سیاسی" به عنوان مفهومی که اخیرا در منابع علمی وارد شده است، یاد کرد و افزود: این مفهوم اساسا در جامعه آمریکا شکل گرفت. در سال ۲۰۱۹ پژوهشگران متوجه شدند ۴۰ درصد آمریکایی ها دچار فشار روانی و عصبی ناشی از اوضاع سیاسی هستند. این شرایط عمدتا ناشی از ابهام در اوضاع سیاسی بود و در آن شرایط علائمی نظیر اضطراب، بی خوابی، و حتی افکار خودکشی، یعنی ترکیبی از علائم اضطرابی و خلقی در افراد دیده شد. این شرایط در دورانی نظیر انتخابات ریاست جمهوری و نیز در میان قشر جوان و فعالان سیاسی و به ویژه مخالفان وضع موجود جوامع بیشتر دیده می‌شود.

نایب رئیس انجمن علمی روانپزشکان ایران، با استناد به مفهوم یاد شده به تبیین شرایط روانی جامعه امروز ایران در ناآرامی‌های اخیر پرداخت و خاطر نشان کرد: به نظر می‌رسد در کشور ما منشاء فشارعصبیِ سیاسی وارد شده بر مردم تنها معطوف به اینکه کدام یک از جناحان در انتخابات رای می‌اورند یا وجود ابهام در اوضاع سیاسی نمی‌شود، بلکه شرایطی نظیر بروز خشونت در ناآرامی‌ها و ادراک بی‌عدالتی و فساد و خود بی عدالتی و فساد نیز به این امر دامن می‌زنند.

به گفته نایب رئیس انجمن روانپزشکان ایران، طبق تحقیقات انجام شده "ادراک بی عدالتی" از مدت ها قبل از ناآرامی‌های اخیر نیز در جامعه ما وجود داشت. احساس بی عدالتی و نیز بی عدالتی عینی به ویژه نابرابری درآمدی و نابرابری جنسی (بین زن و مرد) و نابرابری قومی و ... در جامعه ما وجود دارد و مردم به شکل عینی افزایش نابرابری‌ها را می‌بینند و این امر خود می‌تواند منجر به افزایش فشارعصبیِ سیاسی شود.

طبق تحقیقی که در سال ۹۸ و پیش از پاندمی کووید ۱۹ انجام شد، با نظرسنجی از حدود ۳۰ متخصص مسائل اجتماعی، "نابرابری درآمدی" در جامعه از جمله ۱۰ مشکل اولویت دار کشور بوده است. همچنین طبق تحقیق دیگری که برای رصد آسیب‌های اجتماعی کشور به سفارش سازمان بهزیستی انجام شد، به طور متوسط ادراک فساد در جامعه ایران طی سال ۹۸ به حدود ۶۵ درصد رسیده بود درحالی که این رقم در سال ۹۷ حدود ۵۵ درصد بود.

ادراک فساد؛ کاهش حس تعلق به جامعه
وی با اشاره به انجام تحقیق مزبور بیان کرد: در این تحقیق در صدد بودیم علاوه بر سنجش ادراک فساد از طریق روش شناسی موسسه "شفافیت بین الملل"، با پرسش‌هایی از مردم آماری درخصوص فسادهایی نظیر اختلاس و رشوه به طور عینی هم به دست اوریم. متوجه شدیم گرچه فساد به طور عینی طبق خوداظهاری مردم کاسته شده بود اما ادراک فساد از سوی مردم افزایش داشت.

رفیعی معتقد است که در جامعه‌ای که مردم احساس بی عدالتی یا نابرابری زیادی داشته باشند و نیز ادراک فساد در آن جامعه بالا باشد، کاهش احساس پیوستگی، احساس تعلق به جامعه، یا احساس منصفانه بودن جامعه در بین مردم شکل می گیرد. با سست شدن اعتماد مردم به نظام سیاسی و نیز افزایش احساس بی عدالتی در جنبه های مختلف، شاهد مشکلات جدی خواهیم بود.

نایب رئیس انجمن علمی روانپزشکان ایران تاکید کرد که گرچه کار پژوهشی جدیدی در خصوص سلامت روان مردم ایران در حوادث و ناآرامی‌های اخیر انجام نشده است، اما طبق مفاهیم و تعاریف یاد شده درباره "سلامت روانی - اجتماعی" به نظر می‌رسد وضعیت سلامت روانی - اجتماعی مردم در این روزها به قهقرا رفته است.

این عضو هیات علمی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی با اشاره به تحقیقات آقای دکتر نوربالا (استاد روانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران) در مورد وضعیت سلامت روان در سالهای مختلف یادآور شد: این تحقیق در سال ۸۸ و سال‌های قبل از آن انجام شده و هدف آن غربالگری اختلالات روانپزشکی است. نتایج آن تحقیق نشان می داد قبل از سال ۸۸ حدود ۲۳ درصد مردم مشکوک به اختلال روانپزشکی بودند اما در سال ۸۸ و پس از حوادث آن سال این رقم به ۳۴ درصد رسید ، اگر دکتر نوربالا تحقیق یاد شده را در شرایط جدید تکرار کنند شاید رقم آن به بیش از ۳۴ درصد برسد.

مراجعانی که از روند بهبود خارج شده‌اند
وی همچنین با اشاره به تجربه بالینی خود درناآرامی‌های اخیر، ادامه داد: شاهد این امر هستیم که اثر روانی ناآرامی‌های اخیر در مراجعان ما نیز کاملا منعکس شده است. بسیاری از مراجعانی که پیش از نا آرامی‌ها تحت درمان بودند و حالشان خوب شده بود و رو به بهبود بودند در حال حاضر پس از نا آرامی ها بیماریشان عود کرده و از روند بهبود خارج شده‌اند. برخی نیز علائم بیماری و اختلالاتشان تشدید شده است. این در حالی است که بسیاری از افراد با مشکلات روانی در این ناآرامی ها مواجه‌اند اما به روانشناس و روانپزشک مراجعه نمی‌کنند.

نایب رئیس انجمن علمی روانپزشکان ایران اظهار کرد: وقتی مردم می‌بینند امکان مشارکت اجتماعی و سیاسی از آنها سلب شده و حتی دیگر نمی‌توانند به یکدیگر نیز اعتماد کنند چراکه نگرانند فرد مقابل قابل اعتماد نباشد "سلامت روانی و اجتماعی" آنها در معرض خطر قرار می‌گیرد.

«راهبرد بازها»؛ دولت و معترضانی که هیچکدام کوتاه نمی‌آیند
این عضو هیات علمی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی با اشاره به نظریه رقابت اجتماعی جان پرایس در روانشناسی تکاملی افزود: در «راهبرد بازها» (hawk strategy) دو طرف اختلاف در پی حذف یکدیگر هستند و هیچ کدام نمی‌خواهند کوتاه آیند. نهایتا نیز یکی از طرفین حذف می شود یا صدمات جدی می‌بنید. شرایط فعلی نیز همین گونه است و دو طرف نا آرامی‌های اخیر نمی‌خواهند کوتاه آیند به طوری که اعتراضات در ابتدا با مقاصدی نظیر مخالفت با گشت ارشاد آغاز شد، اما نهایتا به مطالبات دیگری انجامید.

رفیعی گفت: در این میان وظیفه حاکمیت است که پدرانه برخورد کند و ابتکار عمل را به دست گیرد، اصلاحات در زمینه قانون و گشت ارشاد را زودتر انجام دهند تا آرامش به جامعه برگردد. هرچه زودتر این اتفاق بیافتد احتمال فروکش اعتراضات و بازگشت سلامت اجتماعی و روانی مردم بیشتر است.

وی در پایان سخنان خود تاکید کرد: گرچه در حال حاضر نیز دیر شده است اما دلجویی و اعتذار از خانواده‌های قربانیان حوادث اخیر هرچه زودتر انجام شود بهتر است. باید مجازات منصفانه برای مرتکبان جنایت انجام شود و در نهایت نیز اصلاحات قانونی لازم شکل گیرد. طبق تحقیقات جوانان، فعالان سیاسی و به ویژه مخالفان وضع موجود بیشتر از همه در معرض فشار عصبی سیاسی قرار دارند و خوب است امکان ارائه خدمات روانشناختی به این افراد فراهم شود.