تسنیم نوشت: در سال جاری پژوهشی درباره موضوع مهاجرت در میان چهار گروه اجتماعی دانشجویان و فارغ‌التحصیلان، اساتید، محققان و پژوهشگران، پزشکان و پرستاران و فعالان حوزه کسب‌و‌کارهای نوپا (استارتاپ‌ها) توسط "رصدخانه مهاجرت ایران" تهیه و منتشر شده است که این پژوهش از طریق پرسشنامه‌ها و به صورت آنلاین انجام شده و نزدیک به 3 هزار نفر در آن مشارکت کردند.
تمایل به مهاجرت در میان گروه پزشکان و پرستاران و همچنین اساتید و محققان از سایر گروه‌ها بالاتر است و در تراز 50 درصد است؛ این شاخص برای گروه‌های دانشجویان و فارغ‌التحصیلان و استارتاپی‌ها در تراز 40 درصد است. در واقع در حدود 40 تا 53 درصد افراد در همه گروه‌ها تمایل بسیار زیادی به مهاجرت دارند.
در دو گروه پزشکان و پرستاران و دانشجویان و فارغ‌التحصیلان، اثر تحولات اقتصادی ناشی از تحریم و تورم بر روی شاخص میل به مهاجرت هر یک به صورت جداگانه از افراد پرسیده شده است. در هر دو گروه، اثرات اقتصادی ناشی از تورم را بر تمایل به مهاجرت خود بیشتر دانسته‌اند. 73 درصد پزشکان و پرستاران و 59 درصد دانشجویان، اثرات تورم را بر تمایل به مهاجرت خود بسیار زیاد دانسته‌اند. در حالی که 63 درصد پزشکان و پرستاران و 51 درصد دانشجویان اثرات تحریمی را بر تمایل به مهاجرت خود را خیلی زیاد ارزیابی کرده‌اند.
در دو گروه اساتید و محققان و فعالان استارتاپ‌ها، اثر تحولات اقتصادی یکسال اخیر بر افرادی که تصمیم به مهاجرت گرفته‌اند، پرسیده شده است. 69 درصد اساتید و محققان و 59 درصد فعالین استارتاپ‌ها، اثر تحولات اقتصادی بر تصمیم به مهاجرت خود را بسیار زیاد دانسته‌اند. تنها 3 درصد از اساتید و محققان و 4 درصد از فعالین استارتاپ‌ها اثر تحولات اقتصادی در تصمیم خود برای مهاجرت را خیلی کم یا بی‌اثر دانسته‌اند.
عوامل اصلی موثر بر میل به مهاجرت در گروه‌های مختلف
بی‌ثباتی اقتصادی در غالب گروه‌ها از جمله عامل اصلی موثر بر تمایل به مهاجرت بوده است؛ شیوه حکمرانی و مملکت‌داری از جمله عوامل مهم اثرگذار بر روی تمایل به مهاجرت در میان سه‌گروه دانشجویان، پزشکیان و پرستاران و فعالان استارتاپ‌ها بوده است.
پنج عامل اصلی میل به مهاجرت در گروه دانشجویان و فارغ‌التحصیلان به ترتیب اهمیت، بی‌ثباتی اقتصادی کشور، شیوه حکمرانی و مملکت‌داری، ناامیدی نسبت به آینده، امید به زندگی بهتر در خارج از کشور و وضعیت آزادی‌های اجتماعی و فرهنگی است.
در گروه پزشکان و پرستاران 5 عامل بی‌ثباتی اقتصادی و اجتماعی، کیفیت زندگی بهتر در خارج از کشور، شیوه حکمرانی و مملکت‌داری، کاهش ارزش پول ملی در برابر ارز‌های بین‌المللی و درآمد پایین عامل میل به مهاجرت است.
در گروه فعالان استارتاپ‌ها 5 عامل ناامیدی از اصلاح امور کشور، آینده مبهم و عدم امکان برنامه‌ریزی بلند‌مدت (بی‌ثباتی)، شیوه حکمرانی و مملکت‌داری، تامین وضعیت رفاهی و معیشتی مناسب عامل میل به مهاجرت است.
در گروه اساتید، محققان و پژوهشگران 5 عامل بی‌ثباتی اقتصادی، عدم شایسته‌سالاری، سطح درآمد و تناسب آن با هزینه‌ها، امکان شاد زندگی کردن و سلامت اخلاقی جامعه باعث میل به مهاجرت می‌شوند.
وضعیت شاخص کلیدی تصمیم به مهاجرت در داخل ایران
این شاخص مبین حالت و وضعیت افرادی است که تصمیم جدی به مهاجرت دارند و برای مهاجرت از کشور برنامه‌ریزی و اقدام عملی کرده‌اند؛ این شاخص نیز همانند شاخص میل به مهاجرت ممکن است به مهاجرت واقعی منجر نشود. در پیمایش‌های انجام شده در میان گروه‌های مختلف اجتماعی، شاخص "تصمیم به مهاجرت" از طریق پرسش مستقیم از افراد در مورد تصمیم آنها در مورد مهاجرت سنجیده شده است.
تصمیم به مهاجرت در میان همه گروه‌ها بین 40 تا 50 درصد بوده است؛ فعالان استارتاپی بیشترین مقدار در شاخص تصمیم به مهاجرت یعنی 50 درصد را در میان گروه‌های بررسی شده داشته‌اند. در میان 4 گروه مورد مطالعه 15 تا 23 درصد افراد تصمیم به ماندن در کشور دارند و 27 تا 37 درصد افراد هنوز تصمیم قطعی خود را نگرفته‌اند.
کانال‌های مختلف مهاجرتی
برای گروه دانشجویان و فارغ‌التحصیلان کانال مهاجرت تحصیلی، برای گروه‌های اساتید و محققان و همچنین گروه پزشکان و پرستاران کانال مهاجرت کاری و در میان فعالان استارتاپی کانال کارآفرینی و استارتاپ ویزا از جمله مهم‌ترین کانال‌های مهاجرتی مورد نظر این گروه‌ها بوده است.
عوامل اصلی تصمیم به عدم مهاجرت افراد در گروه‌های مختلف
5 دلیل اصلی برای ماندن در کشور در گروه دانشجویان و فارغ‌التحصیلان به ترتیب شامل علاقه به تلاش برای اصلاح و پیشرفت ایران، بودن در کنار خانواده، احساس مفید بودن در داخل کشور، عِرق به وطن و مسائل مذهبی است.
دلیل اصلی برای ماندن در کشور در گروه اساتید، محققان و پژوهشگران به ترتیب شامل علاقه به تلاش برای اصلاح و پیشرفت ایران، علاقه به وطن و سرزمین مادری، علاقه به جایگاه شغلی فعلی در ایران، غم غربت و دوری از خانواده، دلیلی برای مهاجرت نمی‌بینم، است.
دلیل اصلی برای ماندن در کشور در گروه پزشکان و پرستاران شامل در کنار خانواده بودن، علاقه به تلاش برای اصلاح و پیشرفت ایران، اضطراب و مشکلات ناشی از شروع مجدد زندگی حرفه‌ای در خارج از کشور، احساس مفید بودن در داخل کشور و عرق به وطن است.
دلیل اصلی برای ماندن در کشور در گروه فعالان استارتاپی شامل موارد علاقه به تلاش برای اصلاح و پیشرفت ایران، دلیلی برای مهاجرت نمی‌بینم، علاقه به وطن و سرزمین مادری، داشتن کسب‌و‌کار در ایران، ریسک مواجه با شرایط پیش‌بینی نشده در خارج از کشور است.
موانع اصلی مهاجرت در گروه‌های مختلف
مقایسه 5 مانع اصلی مهاجرت از کشور در میان گروه‌های مختلف اجتماعی بر اساس پیمایش‌های انجام شده به شرح ذیل است:
5 مانع اصلی مهاجرت از کشور در گروه دانشجویان و فارغ‌التحصیلان به ترتیب هزینه‌های بالای مهاجرت و عدم توانایی مالی، غم غربت و دوری از خانواده و آشنایان، سختی فراهم کردن مقدمات مهاجرت، خدمت وظیفه، شرایط ناشی از شیوع ویروس کرونا در ایران و جهان است.
5 مانع اصلی مهاجرت از کشور در گروه پزشکان و پرستاران به ترتیب شامل هزینه‌های بالای مهاجرت و عدم توانایی مالی، غم غربت و دوری از خانواده و آشنایان، سختی فراهم کردن مقدمات مهاجرت، نگرانی از یافتن شغل مناسب در خارج از کشور و تعهد به خدمت اجباری است.
سختی فراهم کردن مقدمات مهاجرت در گروه فعالان استارتاپی به ترتیب شامل ریسک مواجه با شرایط پیش‌بینی نشده در خارج، هزینه‌های بالای مهاجرت، سختی تدارم مقدمات مهاجرت مثل زبان و اخذ پذیرش، محدودیت خروج از کشور مانند سربازی و ... عدم موافقت خانواده است.
سختی فراهم کردن مقدمات مهاجرت در گروه اساتید، محققان و پژوهشگران شامل موارد وابستگی‌های خانواده، ریسک مواجه به شرایط پیش‌بینی نشده در خارج، هزینه‌های بالای مهاجرت، سختی تدارک مقدمات مهاجرت مثل مدرک زبان و اخذ پذیرش و ویزا و عدم یافتن فرصت شغلی مناسب در کشور مورد نظر است.
کشورهای مطلوب برای مهاجرت
کشورهای کانادا و آمریکا در میان «دانشجویان و فارغ‌التحصیلان»، «اساتید و محققان» و همچنین پزشکان و پرستاران و کشورهای کانادا و آلمان در میان فعالین استارتاپی به عنوان دو کشور اصلی مطلوب برای مهاجرت انتخاب بوده‌اند. نکته جالب این پژوهش این است که در فهرست کشورهای مطلوب برای مهاجرت در همه گروه‌های مورد مطالعه تنها اسامی 7 کشور کانادا، آمریکا، استرالیا، آلمان، سوئد، سوئیس هلند و انگلستان مشاهده می‌شود.
وضعیت شاخص کلیدی میل به بازگشت در کشور ایران
شاخص میل به بازگشت، میل به بازگشت را در میان مهاجرانی می‌سنجد که مایل هستند در صورت وجود فرصت، به کشور مبدأ خود بازگردند. علی‌رغم اینکه میل به بازگشت مفهومی ارزشمند است اما در عین حال چالش‌برانگیز نیز است چراکه در مورد مهاجرت بازگشتی تقریباً یک قاعده کلی وجود دارد و آن هم این است که اغلب مهاجران در ابتدا قصد مهاجرت دائمی ندارند و خواهان بازگشت به کشور هستند اما اکثر آنها بعد از مهاجرت در مقصد مهاجرتی خود باقی می‌مانند.
شاخص میل به بازگشت به کشور بعد از مهاجرت از سه گروه دانشجویان و فارغ‌التحصیلان، پزشکان و پرستاران و فعالان استارتاپی به صورت مستقیم سوال پرسیده شده است.
بیشترین میل به بازگشت به کشور بعد از مهاجرت در میان فعالان استارتاپی و در حدود 12 درصد بوده است. شاخص میلی بازگشت به کشور بعد از مهاجرت در میان «دانشجویان و فارغ‌التحصیلان» 6 درصد و در میان «پزشکان و پرستاران» 3 درصد است.
در این میان آماری از نرخ مرددین به بازگشت (افرادی که شرایط بازگشت خود را وابسته به شرایط آتی کشور و شرایط فردی منوط دانسته‌اند و یا اینکه در این زمینه هنوز ذهنیت شفاف و روشنی ندارند) به کشور وجود دارد که این نرخ در میان پزشکان و پرستاران 66 درصد، در میان دانشجویان و فارغ‌التحصیلان 57 درصد و در میان فعالان استارتاپی در حدود 33 درصد است.
علت نگاه منفی به موضوع مهاجرت در ایران
برای ریشه‌یابی این موضوع که علت نگاه منفی به موضوع مهاجرت در ایران چیست، دکتر "بهرام صلواتی" مدیر رصدخانه مهاجرت ایران به خبرنگار تسنیم گفت: اول از همه باید بپذیریم که مهاجرت فقط در ایران نیست و در همه کشورهای دنیا، موضوع مهاجرت وجود دارد و بیشتر کشورها با آن درگیر هستند و حتی در چند سال گذشته موضوع مهاجرت در دنیا بسیار پررنگ شده است. در سال 2015 بحران مهاجرتی به اروپا را داشتیم که گفت‌و‌گوهای جهانی در قبال آن شکل گرفت و در سال 2018 سازمان ملل متحد یک میثاق‌نامه‌ای جهانی برای مهاجرت شکل داد اما در ایران و در موضوع مهاجرت، نهاد و برنامه مشخصی از 100 سال گذشته نداشتیم! نهاد دانشگاه یا نهادهای مختلف مدنی، اقتصادی و اجتماعی شکل گرفته بود اما برای موضوع مهاجرت کمتر فکر شده است.
وی گفت: مفهوم "فرار مغزها" یا "مهاجرت یکطرفه" مربوط به اواسط یا اواخر قرن بیستم است؛ در قرن 21 دیگر اصلاً مهاجرت یکطرفه معنا و مفهومی ندارد آنقدر ارتباطات، وسایل حمل و نقل، جریان آزاد اطلاعات و ... شکل گرفته است که همه کشورهای جهان اتباعی از آنها از کشور خارج می‌شود و از آنطرف نیز اتباع سایر کشورها وارد آن کشور خواهند شد.
مدیر رصدخانه مهاجرت ایران تصریح کرد: نکته مهم و قابل ارزیابی این است که میزان ورودی و خروجی مهاجران به کشورها بررسی و با یکدیگر مقایسه شوند؛ متاسفانه ما برای سرمایه انسانی قابل توجه در کشورمان، برنامه مشخص و مدونی اصلاً نداریم. در بسیاری از کشورها سرریز منابع انسانی خود را به خارج از کشور می‌فرستند و از عواید مالی آن یا برگشت این مهاجران نیروی انسانی به کشور استفاده می‌کنند که در واقع چرخش دانش و فناوری انجام می‌شود. به عنوان مثال در کشورهای چین و هند بسیاری از سرمایه‌های انسانی این دو کشور به خارج از کشور مهاجرت کرده اما در نهایت به داخل کشورشان بازگشتند و منشا خیر و ثمر برای کشور خود شدند.
صلواتی گفت: علت نگاه منفی به جریان مهاجرت در ایران این است که فکری به حال آن نکرده‌ایم و فقط منتظر این بودیم که سرمایه‌های انسانی از کشور خارج شده و خودشان نیز به کشور بازگردند! ضمن اینکه پدیده مهاجرت در ایران فرایندی خودکار و خودمحور است؛ یک طرح کلاً در ایران اجرا شده است که آن هم طرح بازگشت متخصصان به ایران توسط معاونت علمی بوده است که در این طرح 2 هزار نفر از فارغ‌التحصیلان و متخصصان دانشگاه‌های ممتاز دنیا را جذب کنیم.
مسئله مهم "مهاجرت" یکی از موضوعات حساس و چالش‌برانگیز جامعه امروز ایران است، با این حال همچنان اطلاعات و آمار دقیق اندکی در این حوزه در دسترس قرار دارد؛ یکی از سرفصل‌های داغ و پرحاشیه در این حوزه، موضوع خروج و مهاجرت نخبگان تحصیلی، کسب‌و‌کارها و استارتاپ‌ها و رتبه‌های برتر کنکور سراسری و همچنین برگزیدگان المپیادهای دانش‌آموزی بوده است و ریشه‌یابی علل و عوامل واقعی مهاجرت می‌تواند به روند "مهاجرت معکوس" در کشور سرعت شتابانی بدهد.