تماشا کنید: سرقت حقابه تالاب شادگان / چرا سد مارون ۲ برای خوزستان دردسر ساز است و نباید افتتاح شود؟

انتخاب / لیلا مرگن: قرار است بر روی سرشاخه‌های رودخانه مارون و بالادست سد مارون یک، سد جدیدی به نام مارون دو زده شود. بر اساس طراحی‌ها، آب ذخیره شده پشت این سد از حوضه آبریز مارون بوسیله تونل به حوضه دیگری منتقل خواهد شد. آن‌طور که کارشناسان آب می‌گویند، برگشت آبی که قرار است به کمک تونل از سد مارون دو به کهگیلویه و چرام یا همان دهدشت شرقی منتقل شود، سر از رودخانه خیرآباد درآورده و در نهایت به استان بوشهر می‌رسد. این در حالی است که 72 درصد آب رودخانه جراحی که از به هم پیوستن رودخانه علا و مارون تشکیل می‌شود، از طریق رود مارون تامین می‌شود و احداث یک سد دیگر بر سرشاخه‌های این رودخانه، بر میزان آورد آن و حقابه تالاب شادگان به شدت تاثیر خواهد گذاشت و زمینه خشک شدن نخیلات و این تالاب بین‌المللی را فراهم می‌کند. این همه داستان انتقال آب ناشی از احداث سد مارون دو نیست. در ایران خشک، وزارت نیرو قصد دارد چند صد میلیارد تومان از منابع ملی و فاینانس را صرف اجرای پروژه‌ای کند تا زمین‌های بیشتری را زیر کشت ببرد اما به گواه مطالعات موجود، 43 درصد از این اراضی توسعه‌ای، فاقد قابلیت کشت هستند. کارشناسان آب بر این باورند که احداث سد جدید بر روی مارون، کیفیت آب پشت سد مارون یک را هم به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد. با احداث سد جدید، آب سد مارون یک دیگر برای کشاورزی مناسب نخواهد بود و باید به مصرف بخش صنعت برسد. به این ترتیب وزارت نیرو چند صد میلیارد تومان اعتبار و چندین سال وقت صرف می‌کند تا با افت کیفیت آب پشت سد مارون یک (واقع در نزدیکی بهبهان)، علاوه بر زیر آب بردن بخشی از جاده پاتاوه، کسب و کارهای وابسته به این سد را هم نابود کند.

انتقال آب بین حوضه‌ای در تمام جهان فقط برای تامین نیازهای شرب انجام شود، اما در ایران گویا چنین اولویتی معنا و مفهوم ندارد. قرار است بر روی سرشاخه‌های رودخانه مارون و قبل از محل احداث سد مخزنی مارون یک، سدی به نام مارون دو زده شود و آب آن از طریق تونل، به دهدشت شرقی یعنی کهگیلویه و چرام برای توسعه کشاورزی منتقل شود. اقدامی که با هیچ یک از معیارهای جهانی همخوانی ندارد و قطعا بر کیفیت آب سد مارون یک و حقابه تالاب شادگان هم تاثیر گذار است و زمینه خشک شدن نخیلات این منطقه و تالاب بین‌المللی شادگان را فراهم می‌کند.

آن طور که در خبرها آمده است، ابتدا قرار نبود به دلیل عدم وجود مجوزهای محیط زیستی، در لایحه بودجه امسال برای سد مارون دو اعتباری در نظر گرفته شود اما در فروردین ماه امسال مسئولان آب منطقه کهگیلویه و بویراحمد خبر دادند که یکصد میلیارد تومان بودجه برای احداث سد آبریز کهگیلویه یا همان مارون دو اختصاص یافته است. قرار است این سد با کمک اعتبارات ملی و فاینانس ساخته شود. سدی که مخالفت‌های زیادی با احداث آن وجود دارد.

حقابه تالاب شادگان از کجا تامین می‌شود؟

حوضه آبریز مارون به تالاب شادگان ختم می‌شود و در موارد سیلابی، طغیان این تالاب وارد خلیج فارس می‌شود. دو رودخانه علا و مارون در رامهرمز به یکدیگر متصل شده و رودخانه جراحی را تشکیل می‌دهند. این رودخانه در نهایت به تالاب شادگان می‌ریزد. 28 درصد سهم آب جراحی از رودخانه علا می‌آید (در خارج از حوضه آبریز مارون) و 72 درصد، از مارون تشکیل می‌شود. بنابراین بخش عمده آب شادگان از مارون می‌آید.

حمیدرضا یاقوتی کارشناس هیدرولوژی در گفتگو با «انتخاب» بیان می‌کند: در زمان ساخت سد مارون یک بر اساس آمار سیلاب‌ها، آورد رودخانه 2500 متر مکعب بر ثانیه بود. به همین دلیل یک تونل انحرافی به حجم 2500 متر مکعب بر ثانیه تعریف شد اما در سال 69، در این منطقه با 2800 متر مکعب بر ثانیه آب به دلیل بارش‌ها مواجه شدیم و تونل انحراف طراحی شده، دیگر پاسخگوی این حجم آب نبود. مشاور و کارفرما به این نتیجه رسیدند که تونل انحراف طراحی شده پاسخگوی دبی (حجم آب گذری) موجود نیست به همین خاطر سراغ تونل دوم انحراف رفتیم.

او اضافه می‌کند: در سال 71، سیلاب رخ دادو میزان آب موجود 7500 متر مکعب بر ثانیه و سه برابر آبی بود که طراحی‌ها برای آن انجام شده بود. این باعث شد «کافِر دَم» سد را آب ببرد و مسیر ساخت آن طولانی شود.

یاقوتی می‌گوید: طراحی مخزن سد مارون یک با ضریب اطمینان بالایی برای میانگین سالانه آبدهی 50 متر مکعب در ثانیه به میزان 1.2 میلیارد متر مکعب در نظر گرفته شد اما از سال 80 تاکنون به دلیل وقوع خشکسالی، میانگین 49 متر مکعب در ثانیه آب هم به مخزن این سد ورودی نداشتیم.

سد مارون یک بر روی رودخانه مارون ساخته شده است. این رودخانه از دو شاخه که از «لوداپ» و «میل» می‌آید تغذیه می‌شود. قرار است مخزن سد مارون دو، روی یکی از این سرشاخه‌ها زده شود و این مسئله سبب خواهد شد که 11 میلیون متر مکعب هم از آورد رودخانه مارون به دلیل ایجاد سازه جدید کم شود. در نتیجه سد مارون دو بیش از گذشته دچار کسری ورودی به مخزن خواهد شد.

این کارشناس هیدرولوژی با اشاره به وضعیت سازندهای منطقه می‌گوید: کمترین درجه شوری آب به نیازهای شرب اختصاص می‌یابد. افزایش درجه شوری، آب را از مصرف شرب به کشاورزی هدایت می‌کند و در نهایت با افت کیفیت آب از نظر املاح باید منابع آبی موجود به مصرف صنعت برسد. وضعیت زمین شناسی منطقه به نحوی است که کیفیت آب منطقه در بالادست رودخانه و منطقه دهنو با درجه شوری 400 مناسب شرب است اما وقتی این آب به ایستگاه بهبهان می‌رسد، به دلیل وجود سازند گچساران درجه شوری آن به دو هزار تبدیل شده و دیگر این آب کیفیت مناسب برای شرب را نداشته و باید به مصرف کشاورزی برسد. اگر سد جدیدی بالادست مارون یک زده شود، کیفیت آب سد مارون یک بیشتر از این افت کرده و باید این آب این سد به مصرف صنعت برسد.

به گفته یاقوتی، در سد مارون دو قرار است آب از تراز 910 به تراز 700 قرار انتقال داده شود تا به دهدشت شرقی و چرام اختصاص یابد. برگشت این آب انتقالی وارد رودخانه خیرآباد می‌شود که حوضه آبریز دیگری است. پس به این ترتیب از نظر ساختار هیدروژئولوژی با این پروژه، آب بین حوضه‌ای تقسیم می‌کنیم و آب سرچشمه را به خیرآباد می‌دهیم.

او می‌گوید: با توجه به شرایط زمین شناسی منطقه آبی که به دهدشت شرقی می‌دهیم، باعث می‌شود که اراضی آنجا شورتر شود. به این ترتیب ما علاوه بر اینکه شادگان را نابود می‌کنیم، حوضه مربوط به رودخانه خیرآباد را هم نابود می‌کنیم.

این کارشناس هیدرولوژی عنوان می‌کند: اثر دیگر سد مارون یک آن است که جاده پاتاوه را که با وجود تاخیر فراوان در ساخت، به تازگی به مرحله بهره‌برداری غیر رسمی رسیده است، زیر آب برود و دهدشت مجددا به منطقه بن بست تبدیل شود.

به گفته او، در سدسازی هیچ وقت بالای سدی که مخزنی طراحی شده است، مخزن جدید تعریف نمی‌کنند. سد مارون یک سدی مخزنی است که بالادست آن یک سد دیگر تعریف می‌شود.

این کارشناس هیدرولوژی راهکار رفع نیازهای آبی دهدشت را ترمیم شبکه موجود در این منطقه عنوان می‌کند زیرا در حال حاضر هفت هزار هکتار از اراضی منطقه دهدشت تحت پوشش شبکه آبیاری است و بیش از 70 درصد آب این شبکه هدر می‌رود. با اجرای برنامه‌های اصلاح الگوی مصرف و ... می‌توان مشکل افزایش سطح زیر کشت را حل کرد و این همه هزینه برای سد و تونل انتقال آب و غیره از جیب مملکت پرداخت نکرد.

ورود دادستان کل کشور به پروژه مارون دو

محمد داس مه، وکیل محیط زیستی نیز در گفتگو با «انتخاب» از ورود دادستان کل کشور به پروژه مارون دو خبر می‌دهد.

او می‌گوید: در خصوص کلیات موضوع، حسب بند دوم اصل 156 قانون اساسی و مواد 22 و 29 قانون دادرسی کیفری که حفظ و احیای حقوق عامه را بر عهده قوه قضائیه و دادستانی قرار داده است، همچنین بر اساس دستورالعمل نظارت بر پیگیری حقوق عامه که از سوی رئیس قوه قضائیه ابلاغ شده است، دادسرای دیوان عالی کشور به موضوع سد مارون دو ورود کرده است.

داس‌مه اضافه می‌کند: دادستانی حوزه قضائی بهبهان در حال تحقیقات و ارائه گزارش برای دادستان کل کشور و دادیار دادسرای دیوان عالی کشور است. اسناد زیادی جمع‌آوری شده و انجمن‌ها، فعالین محیط زیست شادگان، نمایندگان شهرهای پایین دست بهبهبان همچنین بعضی اساتید و کارشناسان وزارت نیرو طی مکاتباتی مخالفت خود با ساخت این سد را به دادستانی اعلام کردند.

او اضافه می‌کند: در مسئله سد مارون دو، یکی از مواردی که اکنون موضوع اختلاف و محل انتقاد جدی کارشناسان و اساتید حوزه آب در دانشگاه و برخی اساتید و متخصصین وزارت نیرو است، این است که این آب را از طریق تونل به محل اجرای طرح کشاورزی و اراضی مورد نظر انتقال دهند.

این وکیل محیط زیستی می‌گوید: انتقال آب بین حوضه‌ای محدودیت‌ها و معیارهایی دارد. نحوه انتقال آب بین حوضه‌ای هم خودش ضوابطی دارد مثلا در سد بهشت آباد که انتقال آب از طریق تونل انجام می‌شد، سازمان حفاظت محیط زیست با این مسئله مخالفت کرده و اعلام می‌کند که پسماند و زباله ساختمانی تونل در طبیعت تخلیه می‌شود. دلیل دیگر برای مخالفت این است که تونل احتمال ریزش دارد.

او ادامه می‌دهد: طبق نظر کارشناسان حوزه آب، وقتی که آب سد مارون دو را انتقال می‌دهند، این آب دیگر به حوضه آبریز مارون برگشت ندارد و به حوضه رودخانه خیرآباد می‌رود و به این ترتیب حوضه رودخانه‌ای هم جابجا می‌شود و این بر خلاف ضوابط عملی و بر خلاف حقوق ذینفعان پایین دست دهدشت تا آبادان از جمله تالاب بین‌المللی شادگان است.

داس‌مه یادآور می‌شود: این تالاب در فهرست جهانی کنوانسیون رامسر قرار دارد و با احداث سدهای مختلف در بالادست شادگان و توسعه بی‌اندازه کشاورزی، اکنون در فهرست مونترو قرار گرفته است. ما باید منتظر بمانیم و ببینیم دادسرای دیوان عالی کشور چه تصمیمی درباره این سد می‌گیرد.

او می‌گوید: ما فقط یک اعلام گزارش کردیم و پرونده توسط دادیار دادسرای دیوان عالی کشور در مقام حفظ و احیای حقوق عامه مفتوح شد. در حال حاضر ما در مقام ابراز دلایل، گزارشی درباره مبانی خلاف از لحاظ فنی و حقوقی به دادستانی بهبهان برای انعکاس به دادستانی کل کشور ارائه دادیم.

داس‌مه ادامه می‌دهد: سندی در اختیار داریم که نشان می‌دهد 42 درصد اراضی مورد نظر برای اجرای طرح کشاورزی فاقد دسترسی است و با عنوان NS در طرح نشانه‌گذاری شده است. این 42 درصد اراضی کوهستانی است و قابلیت کشاورزی ندارد.

او بیان می‌کند: به این ترتیب میلیاردها تومان برای یک طرحی هزینه می‌شود که آن زمینه خسران تالاب بین‌المللی شادگان و نخیلات را فراهم می‌کند. این در حالی است که 42 درصد از اراضی هدف در شرق دهدشت، اصلا قابلیت کشاورزی ندارد و این مسئله محل بررسی و تامل است.

به این ترتیب با توجه به نظرات کارشناسی، به نظر می‌رسد وزارت نیرو با صرف هزینه هنگفت به جای آنکه برای منطقه آبادانی به همراه بیاورد، زمینه تخریب سرزمین در دهدشت شرقی را فراهم می‌کند. اقدامی که برای تحقق آن چندان نیازی به صرف پول نیست.