درختان شهری؛ سایه بالای سر بی سر

رحیم ملک­ نیا: امروزه حضور درختان در محیط ­های شهری امری اجتناب ناپذیر است که برخلاف زمان­های گذشته، تنها جنبه تفرجی و زیبایی ندارد. درختان در محیط­ های شهری ارایه دهنده خدمات محیط ­زیستی متعدد همچون کاهش آلودگی، جذب کربن، حفاظت از تنوع زیستی، جلوگیری از فرسایش خاک و تعدیل آب و هوا  هستند.

در کنار خدمات محیط زیستی، انتخاب درست گونه و محل کاشت مناسب، باعث می­ شود که این درختان منشا فواید اقتصادی، اجتماعی و سلامت متنوعی برای شهروندان باشند. بسیاری از این فواید و کارکردهای درختان در محیط شهری، به تاج درختان و میزان شاخ و برگ آنها وابسته است.

تاثیر در میزان کاهش آلودگی، نقش تعدیل کنندگی دما، حمایت از تنوع زیستی شهری و مخصوصا پرندگان، حمایت از منابع خاک و جلوگیری از فرسایش آن به تاج این درختان وابسته است. سایه ایجاد شده توسط تاج درختان شهری، می­تواند بر سلامت جسمی و روحی شهروندان تاثیرات مثبتی داشته باشد. به این دلیل، گاها درختان شهری را درختان سایه نیز می­نامند.

در واقع درختان شهری سایه بالای سر شهر و شهروندان هستند که در پناه این سایه می­توان زندگی سالم­تر و با آرامش بیشتری را تجربه کرد. اما در سالیان اخیر، با شروع فصل سرد، شاهد نوعی از برخود با این درختان هستیم که تاثیرات منفی بر خدمات آنان دارد.

هرس بی رویه درختان، قطع افراطی شاخ و برگ و یک دست بودن این عملیات در مناطق مختلف و برای درختان متفاوت، اقدامی است که در بسیاری از شهرهای کشور اجرا می شود. اگرچه هرس یک ابزار مدیریتی در دست جنگلبان شهری است، اما این ابزار دارای اصولی است که باید مورد توجه قرار گیرد.

هرس در محیط شهری به دلایل متعدد همچون منظر سازی، رفع خطر احتمالی سقوط شاخه­های خشک شده یا برای جلوگیری از صدمه به ساختمان­ها و خطوط انتقال نیرو صورت می­گیرد. اما هرس یک دست، شدید و گاها غیر ضروری، سبب می­شود که تاج درختان کوچک و در خدمات رسانی آن نقصان وارد شود. با شاخ و برگ کمتر و تاجی کوچک تر، درختان پتانسیل کمتری برای جذب آلودگی، تعدیل آب و هوا، کاهش مصرف انرژی شهروندان و ایجاد سایه دارند.

همچنین پرندگان به عنوان یک مولفه مهم از اکوسیستم شهری، نیاز به درختانی با تاج مناسب دارند تا بتوانند بر روی آنها لانه­گزینی کنند. مطالعات نشان داده است که حضور درختان با ابعاد بزرگ باعث افزایش تنوع پرندگان در محیط­های شهری می­شود که این تنوع عامل مهمی در تعادل جمعیت­های مختلف موجودات زنده و کنترل طبیعی آفات است. آنچه که روشن است، هرس نیاز مدیریت درختان در محیط شهری است اما این هرس باید با هدف مشخص و بر حسب نیاز باشد. یک دست بودن این عملیات در سطح گسترده، به خوبی بیانگر ضعف دانش در مورد کارکردها، نیازها و مراقبت­های درختان شهری است.

بخشی از این هرس شدید، ناشی از عدم انتخاب گونه مناسب برای محل کاشت است. به عنوان مثال درختان با ابعاد بزرگ در تقاطع­ها، نزدیک به خطوط انتقال نیرو، ساختمان­های یا علایم رانندگی، به دلیل ایجاد مزاحمت، یا خطرات احتمالی، نیاز به هرس دارند. این مساله باید در زمان انتخاب گونه مورد توجه قرار می­گرفت و با انتخاب گونه مناسب، علاوه بر صرفه جویی در هزینه نگهداشت، زمینه برای استفاده حداکثری از خدمات آنها فراهم می­شد. در کنار این عامل، عدم شناخت از خدمات متعدد این درختان، باعث شده است که به ارتباط ابعاد تاج درختان و خدمات آنان توجه نشود. به عنوان مثال درختان حاشیه خیابان­ و اتوبان­ها، می­توانند به عنوان یک سد در برابر آلودگی صوتی عمل کنند که تاثیرات مثبتی بر سلامت شهروندان دارد. نقش درختان در کاهش آلودگی صوتی وابستگی کامل به ابعاد تاج آنها دارد.

با هرس شدید و غیر ضروری، علاوه بر کاهش اهمیت اکولوژیک درختان، خدمات مربوط به سلامت آنها نیز کاهش می یابد. علاوه بر کنترل میزان هرس، لازم است که این امر با نیروی کار ماهر صورت گیرد تا خسارات عملیات هرس بیشتر نشود. در پایان باید بار دیگر متذکر شد که کارکرد و اهمیت درختان در محیط شهری وابستگی کامل به تاج درختان دارد. هرس شدید و غیر ضروری، سایه این درختان و خدمات آنها را از سر شهر و شهروندان کم خواهد کرد.

*هیات علمی دانشگاه لرستان