روزنامه اینترنتی فراز: نزدیک به چهار دهه از زندگی مهاجران افغانستانی که به صورت قانونی در ایران زندگی می‌کنند می‌گذرد. با این وجود داشتن گواهینامه که این‌روزها جزو نیازهای شهروندان است، برای برخی از مهاجران افغانستانی به رویای دست نیافتنی می‌ماند. تنها مهاجرانی حق دریافت گواهینامه دارند که متاهل و یا دارای پاسپورت دانشجویی باشند. شرایط برای پناهندگانی که دارای کارت آمایش هستند اما متفاوت و عجیب است. پناهندگانی که بسیاری از آن‌ها در ایران متولد شده‌اند و پدر و مادرشان نیز سال‌هاست به ایران مهاجرت کرده‌اند.
یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین شرط جهت صدور گواهینامه برای مهاجران افغانستانی، تاهل است. افرادی که مجرد و دارای اقامت گذرنامه‌ای هستند نمی‌توانند گواهینامه بگیرند اما درصورت ازدواج و ارائه عقدنامه می‌توانند از این حقوق برخوردار باشند. افرادی که دارای کارت آمایش هستند درصورتی که یکی از اعضای خانواده دچار معلولیت جسمانی و یا بیماری خاص باشد می‌توانند گواهینامه بگیرند. در سال‌های اخیر بارها مسوولان اداره اتباع و یا پلیس امنیت از برداشته شدن شرط تاهل برای گواهینامه رانندگی خبر دادند اما این وعده‌ها کمتر اجرایی شدند.
«سمیه» یکی از دختران مهاجر است که به گفته خودش بعد از ۶ ماه دوندگی و طی کردن مسیری سخت توانسته گواهینامه بگیرد. او در این‌باره به «فراز» می‌گوید: «من سال ۹۸ گواهینامه گرفتم. بیش از ۶ ماه دوندگی کردم تا به پروسه ثبت‌نام کلاس‌های رانندگی و سپس امتحان آن برسم. به‌دلیل مجرد بودن اجازه گرفتن گواهینامه را نداشتم اما با استشهاد محلی و نامه‌ای از شورای شهر و مسجد محل موفق شدم اجازه داشتن گواهینامه را از ناجا بگیرم. اما این تازه آغاز کار بود. وقتی به پلیس راهور مراجعه کردم متوجه شدم اتباع خارجی آموزشگاه‌های خاصی می‌توانند ثبت‌نام کنند. من ساکن چهاردانگه بودم اما به من گفتند باید آموزشگاه رباط کریم بروم. سرگردان شده بودم و نمی‌دانستم چه کنم. حتی به فکرم افتاد انصراف دهم و قید گواهینامه را بزنم اما در آخر درخواست کردم حداقل آموزشگاه مرا در شهرری تعیین کنند چرا که مسیر رفت و آمد به شهرری بهتر بود. آدرس منزل یکی از همکارانم در شهرری را به عنوان آدرس جدید محل زندگی خودم دادم و توانستم در کلاس‌ها شرکت کنم و گواهینامه را بگیرم».
همه دختران افغانستانی اما مانند سمیه خوش شانس نیستند. «نرگس» کارت آمایش دارد و ساکن کرج است. مادرش بیماری خاص دارد و پدرش نیز از کار افتاده است. می‌گوید: «به هر بهزیستی که می‌روم جواب درستی نمی‌گیرم. می‌گویند به ما مربوط نیست. مگر نگفته بودند برای کسانی که بیماری خاص داشته باشند یکی از اعضای خانواده می‌تواند گواهینامه بگیرد؟ پس چرا این اتفاق در کرج نمی‌افتد؟»
«حیدر» نیز یکی از دانشجویان افغانستانی است که در ایران زندگی می‌کند. می‌گوید: «سال ۹۶ اقدام به دریافت گواهینامه کردم و اواخر سال ۹۷ موفق به دریافت گواهینامه شدم. آن زمان سال دوم دانشگاه بودم. اولین مشکل من این بود که برای داشتن گواهینامه به من مجوز نمی‌دادند. دلیل‌شان هم این بود که من ازدواج نکرده بودم. از آنجایی که برادرم معلولیت داشت و در کارت آمایشش مشخص بود، ناجا اجازه صدور گواهینامه را به من داد. خوشبختانه بخش تئوری آموزش را خیلی زود قبول شدم اما قسمت عملی کار خیلی سخت گذشت. در امتحان آیین‌نامه شهری نسبت به اتباع سخت‌گیری بیشتری وجود داشت. چرا که امتحان ما را با افرادی که گواهینامه‌شان رد صلاحیت شده بود و یا گواهینامه‌شان باطل شده بود و ایرانی‌هایی که دچار معلولیت خاصی بودند، می‌گرفتند و سخت‌گیری زیادی در این‌باره وجود داشت. بدتر از همه این بود که اول از ایرانی‌ها امتحان می‌گرفتند بعد در پایان افغانستانی‌ها امتحان می‌گرفتند. زمانی که دیگر خسته بودند و انرژی کافی نداشتند. تا کوچک‌ترین اشتباهی از ما سر می‌زد می‌گفتند پیاده شو و برو! حدود ۱۰ بار در امتحان رد شدم و در نهایت در امتحان یازدهم پذیرفته شدم. از آنجایی که مجوز صدور گواهینامه برای من یک‌ساله بود، زمانی که در امتحان پذیرفته شدم تنها ۲ ماه و ۲۰ روز از مجوزم باقی‌مانده بود. وقتی به پلیس راهور مراجعه کردم گفتند حداقل ۳ ماه باید مجوزت اعتبار داشته باشد تا بتوانیم برایت گواهینامه را صادر کنیم. تنها ۱۰ روز کم داشتم و چالش جدیدی برایم آغاز شده بود. به دفتر رییس پلیس راهور رفتم و مشکلم را به او گفتم. او نیز تمام کارمندانش را به دفتر خواست و پرسید مگر گواهینامه را چند روز صادر می‌کنند؟ یکی از افسران گفت: یک‌هفته‌ای گواهینامه صادر می‌شود. رییس پلیس از اینکه ۲ ماه مجوز داشتم و برایم گواهینامه صادر نمی‌شد تعجب کرده بود ولی به گفته یکی از افسران ابلاغیه‌ای وجود داشت که باید حداقل مجوز ۳ ماهه داشته باشیم. اینجا بود که حس کردم کارمندان پلیس راهور ما را در فشار قرار می‌دادند در صورتی که رییس از این موضوع خبر نداشت. چرا که همان روز به من گفت گواهینامه‌ات صادر می‌شود و همین اتفاق نیز افتاد.»
تمدید گواهینامه مشکلی فراتر از صدور اولیه آن!
چالش‌های گواهینامه رانندگی برای مهاجران افغانستانی به چگونگی دریافت آن ختم نمی‌شود. تمدید آن نیز جنجال‌های خاص خودش را دارد. برخلاف گواهینامه رانندگی شهروندان ایرانی که ۱۰ سال اعتبار دارد، گواهینامه اتباع خارجی دارای یک‌سال اعتبار است.
«حوریه» درخصوص چالش‌های تمدید گواهینامه به «فراز» می‌گوید: «موضوع مهمی که درمورد تمدید گواهینامه وجود دارد این است که باید پاسپورت اقامتی ما اعتباری فراتر از تاریخ گواهینامه داشته باشد. چرا که حتی اگر یک‌روز کمتر اعتبار داشته باشد ممکن است گواهینامه تمدید نشود. موضوع دیگر این است که در اسفند و فروردین‌ماه معمولا تمدید‌ها انجام نمی‌شود. می‌توان گفت فقط هفته اول اسفند و هفته آخر فروردین این کار صورت می‌گیرد. از طرفی مراحل تمدید گواهینامه هر ساله تغییر می‌کند. سال گذشته در اردیبهشت‌ماه نوبت تمدید گواهینامه گرفتم و برای شهریور ماه نوبت دادند و در آبان‌ماه موفق به طی مراحل تمدید شدیم.»
«علی» نیز در این‌باره می‌گوید: «باید یک‌ماه قبل از اینکه مهلت گواهینامه تمام شود، برای تمدید آن اقدام کنیم. در صورتی که ناجای کرج می‌گوید همان روزی که تاریخ گواهینامه به پایان می‌رسد باید برای تمدید اقدام کنید. روند تمدید آن نیز حداقل یک‌ونیم‌ماه طول می‌کشد و در این مدت بدون گواهینامه خواهیم بود.»
«شبنم» دانشجویی است که گواهینامه دارد و فارغ‌التحصیل شده است. می‌گوید حالا که دیگر دانشجو نیستم نمی‌توانم گواهینامه‌ام را تمدید کنم. او که ساکن شهریار است می‌گوید: «برای تمدید گواهینامه باید گواهی پزشکی ببریم و ثابت کنیم سرپرست خانواده به‌دلیل بیماری نمی‌تواند رانندگی کند و البته تنها یک نفر از اعضای خانواده می‌تواند گواهینامه داشته باشد».
حق سند تنها یک ماشین، حق داشتن گواهینامه تنها یک‌نفر از اعضای خانواده!
«محمد» ساکن کرج است. یک موتور و یک ماشین دارد. از ماشینش برای کار استفاده می‌کند. می‌گوید: «نمی‌توانم هم گواهینامه موتور داشته باشم و هم گواهینامه ماشین. اتباع خارجی حق داشتن تنها یکی از اینها را دارند. البته این حساسیت تنها در کرج وجود دارد در حالی‌که در تهران این‌گونه نیست و می‌توان هر دو گواهینامه را داشت. علاوه‌بر این حق سند زدن بیش از یک ماشین را هم نمی‌توانیم داشته باشیم.»
«منصوره» یکی از مهاجران افغانستانی است او در ایران به‌دنیا آمده و تحصیلات دانشگاهی خود را نیز در تهران تکمیل کرده است. او وقتی برای دریافت گواهینامه به پلیس ناجا مراجعه می‌کند به دلیل اینکه پدرش گواهینامه داشته نمی‌تواند برای گواهینامه اقدام کند. منصوره حالا یک‌سالی می‌شود که ماشین خودش را خریده است اما بدون گواهینامه از آن استفاده می‌کند. امثال منصوره اما کم نیستند. کسانی که ماشین دارند اما به‌دلیل شرایط عجیب و غریب نمی‌توانند گواهینامه داشته باشند. با این‌حال گزارش‌ها از شهرهای مختلف حاکی از آن است که در این‌باره نیز استان‌های مختلف متفاوت عمل می‌کنند. برخی از مهاجران افغانستانی می‌گویند موفق شده‌اند در یک خانواده حتی ۳ نفر هم گواهینامه بگیرند.
پلیس راهنمایی و رانندگی در چه شرایطی برای اتباع خارجی گواهینامه صادر می‌کند؟
سرهنگ «احمد کرمی اسد» رییس مرکز صدور گواهینامه پلیس راهنمایی و رانندگی ناجا درخصوص شرایط صدور گواهینامه به اتباع خارجی به «فراز» می‌گوید: «هر تبعه خارجی که وارد ایران می‌شود، تا ۶ ماه می‌تواند با گواهینامه رانندگی کشور خودش در ایران رانندگی کند. مشروط بر اینکه ترجمه گواهینامه را به همراه داشته باشد. چه تبعه خارجی که گواهینامه کشور خودش را دارد، چه ایرانی که اقامت کشور خارجی را دارد و گواهینامه همان کشور را دارد. اما بعد از ۶ ماه اگر جزو اتباع سیاسی مثل کارکنان سفارت‌خانه‌ها باشد، فرایندی دارد که از طریق پلیس دیپلماتیک به ما معرفی می‌شوند و ما نسبت به ارائه خدمات به آن‌ها اقدام می‌کنیم. در غیر این‌صورت این خدمات براساس اقدام متقابل صورت می‌گیرد. یعنی اگر تبعه کشور آلمان به کشور ما آمده باشد و می‌خواهد بعد از ۶ ماه از گواهینامه آلمانی خود استفاده کند و یا آن‌را تبدیل به گواهینامه ایرانی کند، ما براساس گزارش وزارت‌خارجه مبنی بر اینکه تبعه ایرانی در آلمان با چه شرایطی گواهینامه دریافت می‌کند اقدام متقابل انجام می‌دهیم. یعنی اگر تبعه ایران در آلمان برای استفاده از گواهینامه ایرانی‌اش باید آزمون شفاهی دهد، ما هم از تبعه آلمانی در ایران آزمون شفاهی می‌گیریم. اگر آزمون عملی گرفت ماهم آزمون عملی می‌گیریم. این کار حرمت اتباع ایرانی و اتباع خارجی را حفظ می‌کند. در حال حاضر ایران با ۷۲ کشور دنیا این اقدام متقابل را دارد.»
گواهینامه افغانستان مورد پذیرش ما نیست!
رییس مرکز صدور گواهینامه پلیس راهنمایی و رانندگی ناجا درخصوص گواهینامه اتباع افغانستانی در ایران می‌گوید: «براساس شرایطی که داریم گواهینامه صادره از افغانستان را بعد از ۶ ماه نمی‌توانیم قبول کنیم. ولی اگر اتباع افغانستانی بخواهند که در کشور ما درخواست گواهینامه ایرانی داشته باشند باید نامه‌ای از پلیس اطلاعات و یا پلیس مهاجرت بگیرند. از شرایطی که این دو پلیس برای اخذ گواهینامه اتباع احراز می‌کنند، ما بی‌اطلاعیم. چیزی که برای پلیس راهور ملاک است نامه معرفی آن‌ها است که بتوانند فرآیند دریافت گواهینامه را طی کنند. در این فرآیند نیز مانند سایر شهروندان مدارک خود را ارائه می‌کنند و به آموزشگاه‌های معین (انتخابی) برای آموزش مراجعه می‌کنند. فرآیند آموزش از جمله شرکت در کلاس‌های آموزشی و شرکت در آزمون‌ها را طی می‌کنند اگر قبول شدند گواهینامه‌ای با اعتبار یک‌ساله برای آن‌ها صادر می‌شود. در این میان بعضی از اتباع هستند که نقش سرمایه‌گذار دارند. برای این افراد وقتی به ما معرفی شدند گواهینامه ۳ ساله صادر می‌شود. برخی دیگر نیز اقامت ویژه دارند. برای این دسته از افراد نیز گواهینامه ۵ ساله صادر می‌شود. در این میان اتباعی که سیاسی هستند وقتی از مراجع قانونی به ما معرفی شوند، گواهینامه‌ای مانند گواهینامه شهروندان ایرانی با اعتبار ۱۰ ساله برای‌شان صادر می‌شود.»
به گفته سرهنگ کرمی اسد گواهینامه‌های صادره برای اتباع خارجی، تنها گواهینامه پایه سه و گواهینامه موتورسیکلت است. برای پایه‌های دو و پایه یک چون بحث هدایت ناوگان عمومی وجود دارد، برای اتباع خارجی گواهینامه صادر نمی‌شود. در این میان اما استثنایی هم وجود دارد. افرادی که دارای پروانه کار از وزارت کار باشند و از پلیس اطلاعات نیز مجوز داشته باشند، می‌توانند گواهینامه پایه یک و دو نیز دریافت کنند.
سرهنگ کرمی اسد در پاسخ به این پرسش که چرا اعتبار گواهینامه‌ها یک‌ساله است و ۲ ماه زودتر باید برای تمدید آن مراجعه کرد به فراز گفت: «همان‌طور که گفتم مسوول معرفی این افراد به پلیس راهور، پلیس‌های تخصصی دیگر هستند. پلیس‌هایی که با اتباع سر و کار دارند و دستورالعمل‌های خاص خودشان را دارند. در معرفی‌نامه‌ای که برای ما ارسال می‌شود صدور گواهینامه متکی بر اعتبار پاسپورت و یا اقامت‌شان است، گواهینامه‌ها با اعتبار یک‌ساله صادر می‌شود. ما مشکلی با صدور گواهینامه با اعتبار خاص نداریم اما پایه و مدرک‌مان براساس مجوزی است که پلیس‌های تخصصی به ما ابلاغ می‌کند.»
رییس مرکز صدور گواهینامه پلیس راهنمایی و رانندگی ناجا نسبت به کلاهبرداری‌ها در فضای مجازی هشدار داد و گفت: «در فضای مجازی مخصوصا برای اتباع افغانستانی که محدودیت‌هایی برای دریافت گواهینامه دارند، کلاهبرداری‌هایی انجام می‌شود. مراجعات زیادی به ما شده است که اکثریت آن‌ها تبعه خارجی بودند. این کلاهبرداران با دریافت پول‌های کلان وعده قبولی در آزمون‌های رانندگی و یا صدور گواهینامه رانندگی را می‌دهند. اتباع خارجی در جریان باشند که تمام اینها جعلی است و نباید به این افراد اعتماد کنند. چرا که به هیچ وجه تحت هیچ شرایطی امکان صدور گواهینامه بدون طی کردن فرآیند قانونی وجود ندارد.»
رانندگی بدون گواهینامه چه عواقبی دارد؟
طبق قوانین راهنمایی و رانندگی ایران، رانندگی بدون گواهینامه جرم است و در صورت مشخص شدن این موضوع، راننده مجرم شناخته می‌شود. کم نیستند کسانی که بدون داشتن گواهینامه، اقدام به رانندگی می‌کنند. در این بین با توجه به نبود مهارت کافی و یا به بیان بهتر به جهت اینکه مهارت آنان توجه مراجع صالح به تایید رسمی نرسیده است، هنگامی که این رانندگان نیز دچار سوانح رانندگی می‌شوند، پیامدهای قانونی بسیاری را به دنبال خواهد داشت. مطابق ماده ۷۲۳ قانون تعزیرات اسلامی: «هر کس بدون گواهینامه رسمی اقدام به رانندگی و یا تصدی وسایل موتوری که مستلزم داشتن گواهینامه مخصوص است، بنماید و همچنین هرکس که به موجب حکم دادگاه از رانندگی وسایل نقلیه موتوری ممنوع باشد به رانندگی وسائل مزبور مبادرت ورزد، برای بار اول به حبس تعزیری تا دو ماه یا جزای نقدی تا یک میلیون ریال و یا هر دو مجازات و در صورت ارتکاب مجدد به دو ماه تا شش ماه حبس محکوم خواهد شد.»
همچنین مطابق بند ج ماده ۱۰ قانون رسیدگی به تخلفات رانندگی، در صورتی که راننده بدون داشتن گواهینامه مبادرت به رانندگی نماید، وسیله نقلیه متوقف و راننده به مرجع قضائی معرفی می‌گردد.
آیا بیمه شخص ثالث خسارت رانندگی بدون گواهینامه را پرداخت می‌کند؟
موضوع مهم دیگر این است که بیمه شخص ثالث خسارت رانندگی بدون گواهینامه را پرداخت نمی‌کند. طبق قانون، شرکت‌های بیمه موظف هستند که خسارت زیان‌دیده را تحت هر شرایطی پرداخت کنند، اما در حالتی که راننده مقصر فاقد گواهینامه باشد یا به هر دلیلی اجازه رانندگی نداشته باشد، شرکت بیمه بعد از پرداخت خسارت مبلغ را از راننده خاطی دریافت می‌کند. به طور معمول خسارت پرداختی بیمه به صورت قسط بندی شده از راننده مقصر دریافت می‌شود ولی با تصور بدترین حالت یعنی خسارات جرحی (که نیاز به پرداخت دیه دارند) متوجه می‌شویم که مبلغ بازپرداخت حتی به صورت اقساطی نیز بسیار سنگین است. نکته‌ی دیگری نیز در زمان رانندگی بدون گواهینامه وجود دارد آن هم این است که در صورت وقوع خسارات جانی، راننده مقصر به قتل عمد متهم می‌شود مگر آنکه خلاف این موضوع ثابت شود.
آماری از زندانیان رانندگان بدون گواهینامه در دست نیست
یکی از مسوولان سفارت افغانستان در تهران به «فراز» می‌گوید آمار دقیقی از زندانیانی که به دلیل نداشتن گواهینامه مجرم شناخته شده‌اند در دسترس این سفارت‌خانه قرار ندارد. این مقام مسوول می‌گوید ممکن است تعداد اندکی وجود داشته باشد اما این تعداد چندان قابل توجه نیست.
دریافت گواهینامه رانندگی، یکی از مهم‌ترین مطالبات مهاجرین افغانستانی در طول سال‌های گذشته بوده که دستیابی به آن، همواره با محدودیت‌هایی همراه بوده است. اسفندماه سال ۱۳۹۷ سردار غلامرضا رضاییان، رییس پلیس اطلاعات و امنیت وقت در مراسم قدردانی از «شهریاوران مهاجر»؛ کارگران افغانستانی شهرداری تهران، از حل مشکل صدور گواهینامه رانندگی اتباع خارجی دارای کارت هویتی خبر داده بود. پیش از این و در سال ۱۳۹۶ نیز رئیس پلیس امنیت عمومی خراسان‌رضوی در گفت‌وگو با تسنیم از برداشته شدن شرط تاهل برای اعطای گواهینامه رانندگی به دارندگان پروانه اقامت خبر داده بود. اما متاسفانه در این سال‌ها این وعده‌ها کمتر اجرایی شد و در برخی مواقع نیز تنها در حد حرف باقی ماند...