جامعه ازبکستان چگونه ۵ سال پس از اسلام کریموف، به سرعت در حال مذهبی شدن است؟ / از ممنوعیت ریش و حجاب تا نگرانی‌ها از پیدایش جنبش های افراطی

فارین پالیسی نوشت: در ماه مارس، حدود ۱۰۰ نفر در راهپیمایی علیه همجنسگرایان در پایتخت ازبکستان تجمع کردند. اعضای این جمعیت در جستجوی اعضای جامعه همجنسگرایان به سمت میدان اصلی شهر حرکت کردند و حداقل دو نوجوان که از آنجا عبور می‌کردند را مورد ضرب و شتم قرار دادند. این خشونت‌ها به دنبال یک بحث آنلاین در مورد درخواست تغییر قانون جزایی ازبکستان رخ داد. در همان روز، مردان نقابدار در خارج از خانه خود به میرعزیز بازاروف، یک وبلاگ نویس حامی همجنسگرایان حمله کردند.

به گزارش سرویس بین الملل «انتخاب»، در ادامه مطلب آمده است:  اگرچه پلیس در حال تحقیق درباره چند و چون این حمله است، اما دولت بازاروف را که اغلب دین را به سخره می‌گیرد مقصر تحریک ناآرامی‌ها می‌داند. این وبلاگ نویس به اتهام سازماندهی شورش و در کل اتهامات مربوط به اوباشگری روبرو است، همزمان برخی چهره‌های مطرح نیز در پی خشونت‌های تحقیرآمیز بیانیه‌هایی را صادر کردند. چند روز پس از تجمع، کومیل آلامجونوف یک مقام دولتی سابق که به عنوان سخنگوی غیررسمی شوکت میرضیایف، رئیس جمهور ازبکستان شناخته می‌شود، توئیت کرد: در کشور ما که اکثر مردم آن مسلمان هستند، جامعه، روابط زنان و مردان غیر طبیعی را تحمل نمی‌کند. دین مقدس ما، اسلام، این اجازه را نمی‌دهد.

خشونت و واکنش دولت منعکس کننده تغییرات سریع در فضای مذهبی ازبکستان است. از زمان به قدرت رسیدن میرضیایف در سال ۲۰۱۶، این کشور شرایط سیاسی متفاوتی را تجربه کرده است به طوری که صدا‌های جدیدی حداقل در فضای مجازی شنیده می‌شوند. پس از سال‌ها ظلم و ستم در رژیم گذشته، مسلمانان متدین اکنون می‌توانند دوباره درباره دین خود در عرصه عمومی بحث کنند و به همین خاطر هم به نظر می‌رسد دینداری رو به حال افزایش است. این گشایش همچنین فضایی را برای مفسران فراهم می‌کند تا تفسیر‌های سختگیرانه تری از ایمان مذهبی را گسترش دهند. برخی خواستار حجاب اجباری، وضع قانون شرع و ممنوعیت اعمال تعطیلات سکولار مانند نوروز که آغاز بهار را جشن می‌گیرد، هستند.

اکنون دولت میرضیایف برای ایجاد تعادل بین سکولاریسم و بیان عقاید مذهبی با چالش روبرو است. دولت هنوز فعالیتی را که رادیکال تلقی می‌کند، تحت بررسی دارد، اما مقامات با احتیاط در حال پذیرش عقاید دینی هستند. حوادث ماه گذشته نگرانی‌های جدی در میان گروه‌های حقوق بشری ایجاد کرده است. کارشناسان می‌گویند اگر اعمال این گروه‌های به اصطلاح متدین توسط دولت محکوم نشود، شرایط کنونی می‌تواند نشان دهنده خشونت و آزار و اذیت بیشتر گروه‌های اقلیت باشد، چنین اتفاقی بدون شک روابط نوپای بین ازبکستان و جامعه جهانی را به خطر می‌اندازد.

زبان اخیر دولت چرخشی شدید نسبت به رژیم قبلی ازبکستان است. رئیس جمهور پیشین ازبکستان، اسلام کریموف که نزدیک به ۳۰ سال در قدرت بود، جنگی را علیه جنبش‌های مذهبی خارج شده از تفسیر رسمی دولت از اسلام آغاز کرد. سرویس‌های امنیتی از مسلمانان باتقوا نظرسنجی می‌کردند و گاهی مردان را فقط به دلیل داشتن ریش به زندان می‌انداختند. کریموف پخش اذان در مساجد و رعایت حجاب از سوی زنان را ممنوع کرد. در این بین لیست سیاه مشکوک به افراط گرایان مذهبی شامل هزاران نام بود.

استیو سوردلو درباره این تحولات جامعه گفت: در اواخر دهه ۱۹۹۰، دولت کریموف شروع به جمع آوری هزاران مومن مذهبی عمدتا هم مسالمت آمیز کرد، این افراد اغلب به دلیل چیز‌های کوچک مانند ریش یا حضور در مسجدی که تحت کنترل سخت دولت نیست بازداشت شده بودند. همزمان با آغاز جنگ آمریکا علیه تروریسم، کریموف به عنوان یک شریک منطقه‌ای مهم برای آمریکا درآمد.

میرضیایف، پس از مرگ کریموف در سال ۲۰۱۶ با شکستن میراث سلف خود، دست به اصلاحات سیاسی زد تا عرصه ازبکستان را برای سرمایه گذاری خارجی باز کند. او تعدادی از زندانیان برجسته مذهبی را آزاد کرد و روحانیون مسلمان را که زمانی محکوم به افراط گری بودند، آزاد کرد. در سال ۲۰۱۷، دولت ۱۶ هزار نام را از لیست سیاه بدنام خارج کرد. دسامبر گذشته، وزارت امور خارجه آمریکا نیز ازبکستان را از فهرست مراقبت از کشور‌هایی که نگرانی ویژه‌ای برای نقض آزادی مذهب دارند، خارج کرد.

با این حال پس از سال‌ها ظلم و ستم تحت ریاست جمهوری کریموف، بسیاری از مسلمانان وارسته نسبت به روایت دولت از نسخه رسمی اسلام بی اعتماد هستند، این موضوع مساجد را تحت کنترل دولت قرار می‌دهد و تفسیر متون دینی را محدود می‌کند. علاوه بر این، دولت میرضیایف هنوز بر مومنان فشار وارد می‌کند. فعالیت‌های غیر مجاز مذهبی همچنان یک جرم کیفری است و گروه‌های مذهبی غیر رسمی همچنان با فشار سرویس‌های امنیتی روبرو هستند که قدرت خود را برای نظارت و بازداشت افرادی که دولت آن‌ها را رادیکال می‌داند حفظ کرده‌اند. سوردلو در این باره متذکر شد: ریاست معنوی مسلمانان انحصار سخنان روحانیون و امامان جماعت و خطبه‌های آن‌ها را بر عهده دارد و واضح است که سرویس‌های امنیتی هنوز هم در کنترل دستگاه مذهبی نقش دارند.

بدون تحقیقات دقیق محققان اجتماعی به سختی می‌توان تخمین قابل اعتمادی از میزان دینداری در ازبکستان ارائه کرد، اما آنچه مسلم است مساجد جدیدی در سراسر کشور در حال ساخت است و احیای آن خصوصاً در تاشکند مشهود است. چندین سال پیش، حجاب در پایتخت نادر بود، اما اکنون، بسیاری از زنان مو‌های خود را می‌پوشانند. در این بین فروش لباس‌های سنتی اسلامی نیز به شدت باب شده است.

کسانی که در زمان حکومت کریموف ازبکستان را ترک کردند، ابراز تعجب می‌کنند که چقدر سریع این اشکال غیر رسمی اسلام مجددا در حال پا گرفتن است. فروزا عزت، یک فعال فمینیست مسلمان، پس از اینکه نتوانست فشار‌های دولت را بر مسلمانان مذهبی تحمل کند، در سال ۲۰۱۱ به ترکیه مهاجرت کرد. او به عنوان دانشجوی دانشگاه از برداشتن حجاب خودداری کرده بود. عزت گفت: من را تهدید کردند که از دانشگاه اخراج می‌شوم و حتی وقتی کلاس بودم، معلمان برایم غیبت رد می‌کردند. امروزه، مردم مذهبی‌تر می‌شوند، اما متاسفانه، آن‌ها نیز رادیکال‌تر می‌شوند.

نهاد‌های رسمی مذهبی به ویژه برای نسل جوان که به دنبال آزادی عمل در اسلام خارج از قوانین سخت عبادی هستند و همچنین در پی اصلاحات می‌گردند، چیز کمی ارائه می‌دهد. با این حال با افزایش آزادی اینترنت، جوانان می‌توانند به راحتی به خطبه‌های امامان جماعتی که دولت آن‌ها را رادیکال می‌داند دسترسی پیدا کنند. آن‌ها همچنین چهره‌های مطرحی را می‌بینند که اشکال سختگیرانه تری از اسلام را پذیرفته‌اند. خواننده محبوب جاهونگیر اوتاژونوف ناگهان در دسامبر سال ۲۰۲۰ به کار خود پایان داد و گفت که اجرای عمومی موسیقی نقض قوانین شرع است. وی گفت: من فهمیدم که حق تعالی از من می‌خواهد که از حرفه خود خداحافظی کنم، زیرا برخی از مفاد آن در شرع غیرقابل قبول است.

اکبر، دانشجوی ۱۹ ساله‌ای که خواست نامش فاش نشود، گفت: پذیرش این موضوع برای نسل‌های مسن‌تر کمی سخت است، اما نسل جوان قرآن و حدیث را می‌خوانند و مذهبی‌تر می‌شوند. ما می‌توانیم فیلم‌های اسلامی را در یوتیوب تماشا کنیم، اکنون تعداد بلاگر‌های مذهبی نیز در حال افزایش است، زیرا تعداد مسلمانان در حال افزایش است.

پا گرفتن دوباره مذهب در ازبکستان و شکوفایی تفسیر‌های غیررسمی از اسلام پس از سال‌ها سرکوب شاید اجتناب ناپذیر بود. به گفته ویکتور میخائیلوف، رئیس مرکز بررسی تهدیدات منطقه‌ای در تاشکند، در صورت عدم وجود یک رهبر مذهبی معتبر، تعداد فزاینده افرادی که اسلام را از طریق اینترنت می‌یابند می‌تواند منجر به رادیکالیزه شدن جامعه شود. وی همچنین افزود: آزادی تفسیر اغلب به اسلام سیاسی دامن می‌زند و وقتی مردم شروع به استدلال می‌کنند که هیچ جایگزینی برای اسلام وجود ندارد، این بدان معنی است که اسلام سیاسی باید جایگزین دولت سکولار شود.

در حال حاضر، گسترش مفسران رادیکال به صورت آنلاین باعث خشونت علیه شهروندان ازبک از جمله تهدید به مرگ شده است. مفسران مذهبی که تفسیر‌هایی متفاوت از اسلام را تبلیغ می‌کنند عملا روزنامه نگاران و وبلاگ نویسان لیبرال را با تهدید می‌کنند.

میخائیلوف در برخی موارد اشاره می‌کند، چنین فعالیت‌هایی در فضای آنلاین بیانگر خشونت جدی تری است. رادیکالیزه کردن جوانان ممکن است مسئله مهمی بوده و بسیار هم خطرناک نباشد، اما مرحله بعدی وجود دارد و آن جذب افراد در سازمان‌های تروریستی است. به گفته میخائیلوف، بیشتر شهروندان ازبکستان که به سازمان‌های جهادی پیوسته‌اند در خارج از کشور به ویژه در مسکو جذب شدند. تبعیض علیه کارگران مهاجر، همراه با دینداری عمیق، زمینه مناسبی را برای حضور افراد در گروه‌های جهادی فراهم می‌کند.

البته که این شرایط خطرناک در حال حاضر در ازبکستان وجود ندارد، جایی که جوانان اغلب به شدت به جامعه خود تعلق خاطر دارند. با این حال خشونت ماه گذشته و برخی تهدید‌ها نشان می‌دهد خشونت در داخل کشور به شکل غیرقابل تصوری رو به فزونی است. در سال‌های پیش رو، دولت با یک کار دشوار روبرو بوده و دیگر نمی‌تواند حرکت رو به رشد مومنان را که اکنون خواستار تفسیر تعالیم اسلامگرایانه خارج از کنترل آن هستند، نادیده بگیرد.