آخرین اطلاعات شما درباره سرنوشت امام موسی صدر چیست؟
بسم الله الرحمن الرحیم. ما هر بار که به حکومت لیبی فشار آوردیم، چه در زمان قذافی و چه در حال حاضر که باید مساله پیگیری امام موسی صدر را در اولویت برنامه‌هایتان قرار بدهید، معمولا قضیه پیگیری را تا حدودی فعال کردند، اما به محض اینکه یک هفته، ده روز گذشته، دوباره روال پیگیری کند شده است. به عنوان یک خبر مهم باید خدمت شما عرض کنم، در اولین سفر وزیر خارجه لبنان به لیبی که فقط برای قضیه پیگیری امام صدر شکل گرفت و وزیر خارجه لبنان هم به نمایندگی از جانب حاکمیت لبنان یعنی به نمایندگی از رییس‌جمهور، رییس مجلس و رییس دولت رفت، در آن سفر چند توافق صورت گرفت؛ یک- اینکه دولت انتقالی لیبی، تمام اطلاعات و اسنادی که در دفترهای قذافی، سنوسی، سیف‌الاسلام و مراکز اطلاعاتی لیبی است، را جمع‌آوری کند و در یک جا قرار بدهد که قابلیت دسترسی و مطالعه و بررسی داشته باشد. دو- قرار شد که یک متولی برای پرونده امام موسی صدر تعیین بکنند که آقای عبدالجلیل، دادستان لیبی را تعیین کردند. سومین توافق این بود که طرف لیبیایی به نمایندگی دادستان و طرف لبنانی به نمایندگی قاضی حسن شامی اطلاعاتشان را با همدیگر تبادل بکنند و مطالعه بکنند تا به محل زندان امام موسی صدر برسند. یعنی واقعا ظرف یک هفته هیات لبنانی تمام اطلاعاتش را در اختیار طرف لیبیایی گذاشت و طرف لیبیایی هم با اعزام دو تن از تیم دادستانی لیبی به لبنان، با خانواده امام موسی صدر و بعضی از مقامات لبنانی گفت‌وگو کردند و با کار‌شناسان پرونده امام موسی صدر که ظرف این سی و سه سال چه در ایتالیا، چه در لیبی تحقیقات کرده، با آن‌ها ملاقات کردند و قول دادند که وقتی بر می‌گردند ظرف یک هفته اطلاعات دقیق‌تری را در اختیار ما بگذارند. قرار شد که با عده‌ای از زندانبانان گفت‌وگو کنند و اظهارات آن‌ها را جمع‌آوری کنند. در این فاصله سیف‌الاسلام گرفته شده بود، قرار بود اطلاعات او را هم بگیرند، بعد متعاقبش سنوسی دستگیر شد که سوال‌هایی که در اختیار هیات لیبیایی بود باید از سنوسی سوال می‌شد و اطلاعات او جمع‌آوری می‌شد، اما ما بعد از مدتی دیدیم که باز واکنش لیبیایی‌ها علی رغم آنکه در آن توافقنامه، همه مقامات ارشد لیبی سرنوشت امام موسی صدر را به عنوان یکی از اولویت‌های اصلی سیاست خارجی لیبی ذکر کرده بودند، ولی دوباره روند پیگیری دچار کندی و سستی شد. بر اساس فشار‌هایی که خانواده ایشان، دولت لبنان و بعضی رهبران عرب آوردند و خصوصا اینکه ایران هم درخواست کرد و جمهوری اسلامی از طریق سفیرمان در آنجا پیگیری نمود، دولت لیبی قرار شد که نتیجه پیگیری‌هایش را در اختیار هیات لبنانی بگذارد و هیات لبنانی برای فعال کردن قضیه عازم لیبی بشود. الان هیات لبنانی در لیبی است. وزیر خارجه لبنان آقای عدنان منصور، همچنین آقای هیثم جمعه و آقای قاضی حسن شامی که نماینده دولت لبنان برای پیگیری پرونده است، دارند با لیبیایی‌ها، اطلاعات و اخباری را که در این فاصله به دست آمده تبادل نظر می‌کنند. تا آنجایی که مطلع شده‌ام برخی اطلاعات جدید از جانب لیبیایی‌ها در این جلسات مطرح شده است که هیات لبنانی در حال بررسی این اطلاعات است. امیدواریم که در آینده نزدیک اطلاعات و اخبار خوبی درباره حیات امام صدر اعلام کنیم.
یعنی هنوز مناطقی در لیبی هست که دست دولت انتقالی نیست که هنوز بحث زندان‌های دیگر مطرح است؟
من چون در آن سفر اول بودم و هم در دیدار وزیر دفاع و وزیر کشور و هم ملاقات با دادستان لیبی حضور داشتم، هر سه این آقایان تصریح کردند که مناطق بسیاری وجود دارد که تعبیر عربی‌اش «واسعةٌ شاسعة» بود، وجود دارد که هنوز در اختیار دولت انتقالی نیست. یک نوع آتش‌بس اعلام نشده با طرفداران قذافی یا مثلا بعضی از عشایری که هنوز نپذیرفته‌اند که با دولت انتقالی همکاری بکنند. مثلا منطقه بنی‌ولید یکی از مناطقی است که هنوز تحت سیطره کامل دولت انتقالی نیست؛ همچنین منطقه‌ای در مرز چاد و مناطقی در مرز نیجر تحت کنترل کامل این دولت نیست. این نکته را من برای شما بگویم که وزیر دادگستری در آن جلسه گفت: چون مورد امام موسی صدر، مورد آدم‌ربایی است، برای ما از نظر زمانی، اولویت دارد که هیچگونه فوت وقتی جایز نیست و آن سفر، سفر خیلی خوبی بود و دستاوردهای خوبی داشت، منتها من هم از این وضع گمان می‌کنم که بالاخره دولت انتقالی با مسائل بسیاری که دارد، قاعدتا هر کسی که بیشتر درخواست بکند می‌تواند به مطالباتش برسد. آن‌ها هم مشکلات زیادی دارند که قاعدتا در درون این مشکلات، یک چیزهایی اولویت‌هایش عوض می‌شود. به همین دلیل هم ما تصمیم گرفتیم که دائما پیگیری کنیم، دائما فشار بیاوریم تا انشاء الله بتوانیم در مناطقی که هنوز آزاد نشده، زندان امام را پیدا کنیم.
شنیده شده است که قطعه فیلم کوتاهی برای مرحوم آیت‌الله سیدرضا صدر در ایران ارسال گردید، که شخصی شبیه امام صدر را در حیاطی کوچک و زیر نظر دو سرباز، در حال قدم زدن نشان می‌داد. مرحوم آیت‌الله صدر بر این اعتقاد بود که شخص نشان داده شده در فیلم، خود امام صدر می‌باشد. قضیه این فیلم چیست و آیا الان موجود است؟
چون آن موقع بالاخره من هم جزو کسانی بودم که توفیق پیگیری را داشتم و هنوز هم دارم، این فیلم را دیدم. در طول این ۳۳ سال، اطلاعاتی به ما رسیده که بعضی‌هایش خیلی معتبر‌تر و متقن‌تر از این فیلم است. اما ما به دلیل اینکه متهم به ساده انگاری و اینکه از حیث عاطفی داریم این قضیه را پیگیری می‌کنیم، خیلی از این‌ها را به عنوان استناد‌های علمی مطرح نکردیم. ولی مجموعۀ اطلاعاتی که در طول این ۳۳ سال به دست آوردیم چه قبل از انقلاب لیبی و چه بعد از بیداری اسلامی در لیبی، در تمام این موارد، جمع‌بندی خانواده به این رسیده که امام در لیبی ربوده شده‌اند و زنده‌اند و هم اکنون در یکی از زندان‌ها هستند. در همان سفری که به لیبی رفتم، با آقایی گفت‌وگو کردم به نام آقای قویله که همان شخصی است که به خاطر فشاری که دولت قذافی بر او می‌آورد و تهدیدش می‌کند، او به دادگاه می‌رود و شهادت می‌دهد که امام موسی صدر از لیبی رفته‌اند. من با ایشان گفت‌وگو کردم، ایشان اطلاعاتی در اختیار ما گذاشت و اعتراف کرد که من شهادت دروغ دادم و مایلم امروز جبران بکنم. اطلاعاتی که ایشان در اختیار ما گذاشت، که قطعا طرف لیبیایی هم این اطلاعات را دارد، اطلاعات درخشانی است. از اینکه در طول این سال‌ها، امام از کدام منطقه به کدام منطقه برده شده است. مثلا ببینید آقای سنوسی در یکی از اظهاراتش می‌گوید: قذافی امام را به من سپرد و گفت ایشان را ببر به جنوب لیبی و بسپار به یک کسی که من اسمش الان به خاطرم نمانده است، اما در اسناد هست، که آن آدم بالا‌ترین و مطمئن‌ترین عنصر امنیتی لیبی برای قذافی است. عبدالله سنوسی به عنوان رییس سازمان اطلاعاتی لیبی، امام را از طرابلس می‌برد و تحویل آن آدم می‌دهد، ما سرنخ آن آدم را گرفتیم، آن آدم الان فراری است و ما نمی‌دانیم کجاست. خیلی هم تلاش کردیم و از همین سایت شما من از این آدم دعوت می‌کنم، که هر جای دنیا هست اگر از سایت شما خبرش به او می‌رسد، حتما با خانواده امام موسی صدر تماس بگیرد که ما اطلاعاتش را بگیریم. الان برای او خطری ندارد که اطلاعات امام موسی صدر را در اختیار ما بگذارد و من سایت شما را الان یک وسیله مناسبی می‌دانم که از این فرد دعوت کنم. بنابراین بر اساس اطلاعات آشکار و پنهانی که داریم جمع‌بندی خانواده قطعی است که امام در قید حیات‌اند. من آن فیلم را هم دیدم. آن فیلم برای مطرح کردن در دادگاهی که محکمه‌پسند باشد که بگوییم ببینید این چهره، چهرۀ امام است، مناسب نبود. اما به اندازه کافی اطلاعات قبلی را تایید و تاکید می‌کرد که امام در لیبی است. چون فیلم از پشت گرفته شده بود. یک روحانی بود که قامتش رشید بود و از قسمتی از یک حیاط به قسمت دیگر حیاط می‌رفت و توی یک اتاقی بود. خب ما این را به هر کسی نشان بدهیم می‌تواند به ما بگوید که شما از کجا می‌گویید که ایشان، امام موسی صدر است. ما دلایل خیلی محکم‌تری از این‌ها داشتیم که امام در قید حیات‌اند و هستند.
پس این حرف که گفته می‌شود چون مساله برای قذافی خیلی مهم بوده است، فقط خود او از جزئیات مکان زندانی شدن و سایر مسائل اطلاع داشته، دروغ است؟
همین طور است. قذافی اطلاع داشته است ولی معنایش این نیست که فقط قذافی اطلاع داشته است. چون بالاخره قذافی که خودش آب و غذا برای امام نمی‌برده است. اگر امام قرار است از این محل به یک محل دیگر منتقل بشود، خود قذافی که این کار را انجام نمی‌داد. قطعا عوامل خیلی نزدیکی به خودش داشته است که امروز آن‌ها یا فراری‌اند یا جایی هستند که می‌توانند اطلاعاتی را در اختیار ما قرار بدهند.
چرا از طریق آقای جلود، که در زمان ربوده شدن امام نخست‌وزیر لیبی بود، پیگیری نمی‌کنید؟
ببینید ساختار لیبی طایفه‌ای است. ما همه این‌ها را در طی این سال‌ها فهمیده‌ایم. ما با آقای جلود از طرف طایفه‌شان تماس گرفتیم و منتظریم که طایفه از آقای جلود موافقتشان را بگیرند که بتوانیم با ایشان گفت‌وگو کنیم. راه مستقیم با جلود نداریم، به دلیل اینکه تحت نظارت یکی از دولت‌هاست و ما دوست نداشتیم از آن طریق برویم. از طریق طایفه‌اش خواستیم که راهی را فراهم کنند.
با توجه به اینکه آقای عبدالجلیل خودشان یک مدت وزیر دادگستری لیبی بوده‌اند، خودشان به شخصه اطلاعات خاصی در این مورد نداشتند؟
من آقای عبدالجلیل را در این قضیه آدم صادقی دیدم. ایشان به دلیل اختلافاتی که با قذافی داشته، خیلی زود پست وزارت را رها کرده است. من یادم هست ایشان یک سفری آمده بود ایران و در ایران انتقادات زیادی نسبت به قذافی داشت. همان موقعی که وزیر بود و بعد برگشت و استعفا داد. بنابراین مدت مسوولیتش خیلی طولانی نبود که اطلاعات کاملی بتواند جمع بکند و این قدر مساله داخلی داشت، که حتما به این قضیه نرسیده بود و این قضیه چون برای قذافی خیلی اطلاعاتی امنیتی بوده، در سیستم مدنی‌اش نمی‌آمد.
چه کسانی به دنبال روشن شدن وضعیت امام موسی صدر و اعلام وضعیت واقعی ایشان هستند؟
امام موسی صدر برخاسته از حوزه علمیه قم است. برخاسته از فقه جواهری است. از یک خاندان عریقی است که در لبنان، ایران و عراق همواره سوابق درخشانی داشته و دارد. در ایران مرجعیت شیعه از مساله پیگیری حمایت کرده است. روحانیت همیشه حمایت کرده است. دولت‌ها به دلیل ملاحظات سیاسی‌شان گاهی خیلی در مساله پیگیری تلاش کردند. گاهی وقت‌ها هم نتواسته‌اند تلاش بکنند. اما در مجموع من احساس می‌کنم مقام معظم رهبری، که خود من ملاقات با ایشان داشتم، و بعد از آن ملاقات، برای من قطعی است که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (مدظله‌العالی) به شدت این قضیه را حمایت می‌کردند و پیگیری می‌نمودند. من یادم نمی‌رود که ایشان فرمودند: به آقای خاتمی (رییس‌جمهور وقت) بگویید که این قضیه را پیگیری بکنند، حتی به قیمت قطع روابط با لیبی، ولو بلغ ما بلغ. من این را خودم از آقا شنیدم. بنابراین احساس من این است که در حد مسوولین طراز اول نظام، از رهبری اگر شروع بکنیم، جدیت در مورد پیگیری قطعی است. وقتی به سطوح پایین‌تر می‌آییم یک ملاحظاتی وجود دارد. مثلا من دقیقا یادم است که یک دوره‌ای لیبی رییس شورای امنیت بود که در آن دوره دولت ما به خاطر ملاحظاتی که در مساله هسته‌ای داشت، مساله پیگیری را به اصطلاح امروزی‌ها فتیله‌اش را پایین کشید. ولی بعد از رفع این قضیه و خیانتی که لیبی کرد، قضیه بهتر پیگیری شد. می‌خواهم بگویم که ملاحظات سیاست خارجی و سیاست داخلی در طول این سال‌ها، جنگ و بعد از جنگ و خیلی ملاحظات دیگر تا امروز همواره مساله امام موسی صدر را تحت تاثیر قرار داده است. اما در حد رهبری و مرجعیت و مردم همیشه اولویت اول بوده است. الان هم وزارت خارجه کمک خوبی دارد می‌کند. من باید از طریق همین سایت شما، از معاونت آسیا، از معاونت خاورمیانه و شمال آفریقا، از مدیر کل آن و از سفیرمان در لیبی واقعا تشکر بکنم.
آیا درست است بگوییم بین ربوده شدن امام صدر و پیمان کمپ دیوید که نزدیک به سه هفته پس از ربوده شدن امام امضا شد، ارتباطی هست؟
قطعا حضور امام در منطقه سرنوشت اعراب و رژیم صهیونیستی را جور دیگری ترسیم می‌کرد. این برای من قطعی است. به خصوص که بعدش هم که انقلاب اسلامی اتفاق افتاده بود و حرکت فلسطین پشتیبان‌های قویی پیدا کرد و نبودن امام موسی صدر در منطقه و ربودن ایشان توسط قذافی که از یک خانوادۀ یهودی است در چارچوب سوال شما معنا دارد.
چرا در موسسه امام صدر، کتابی تدوین نمی‌شود که تمامی نامه‌ها و سخنرانی‌ها و دست نوشته‌های ایشان در آن موجود باشد که یک منبع خوبی باشد برای کسانی که بخواهند تحقیق کنند و مطمئن باشند که مطالب ذکر شده در آن متقن و مورد تایید است؟
این خیلی سوال خوبی است. در حدود پانزده سال طول کشید که ما در لبنان یک مجموعه‌ای را از مصاحبه‌ها، سخنرانی‌های، نامه‌ها، اخبار و در مطبوعات ایشان تهیه کردیم که حدود ده جلد شده است و اسم این مجموعه «مسیرة امام موسی الصدر» است. در حال ترجمه به فارسی است. من خبرش را به شما بگویم. مطالب فارسی ایشان را هم گردآوری کرده‌ایم که در حدود دوازده جلد است و دایره‌المعارف می‌شود، که تقریبا الان می‌توانم بگویم که چهار جلد آن ویرایش شده و مابقی مجلدات فعلا ترجمه شده است. امیدوارم تا کنفرانس بین‌المللی امام موسی صدر؛ معمار گفت‌وگو و تقریب، ما بتوانیم این مجموعه دوازده جلد را منتشر کنیم.
چه تفاوت‌ها و یا شباهت‌هایی بین حرکت امام صدر و بزرگانی مثل سید جمال‌الدین اسدآبادی وجود دارد؟
امام موسی صدر به نظر من اتکایش بر فقه سنتی بیش از تمام متفکران و روشنفکر دینی است و از طرف دیگر در استخراج احکام مستحدثه و مقتضیات زمان و مکان و شرایط از دیگر متفکرانی که نام بردید قوی‌تر و اسلامی‌تر است. به تعبیر دیگر می‌توانم بگویم که برخورداری ایشان از علم حوزوی و دانش روز دانشگاهی و حضور ایشان مشخصا در لبنان که یک پلی میان تمام تمدن‌ها، مکاتب فلسفی و... است و همچنین ذوقیات و توانایی‌های خودشان باعث شد که امروز این نظریه را بشود مطرح نمود که ایشان به عنوان یک مصلح توانسته بود پاسخ مشکلات روز را از دل فقه سنتی استخراج بکند و ارائه نماید.
تأثیرگذارترین جمله‌ای که خودتان از ایشان شنیده‌اید چه بوده است؟
من بحث‌های امام موسی صدر در مورد انسان، خیلی برایم ویژه است و فکر می‌کنم مشکل جهان امروز مشکل انسان است. ایشان در مورد انسان می‌گویند: بدگمانی به انسان، بدگمانی به خداوند است. این جمله خیلی کلیدی است. این مقاله کرامت انسان ایشان که در کلیسای کبوشیه، خواندند، مقاله‌ای اساسی است؛ هم از حیث فلسفی، هم از حیث مبانی شریعت و هم از حیث نگاه آینده میان ادیان. مشخصۀ اصلی امام موسی صدر، اگر بخواهیم در یک جمله بگوییم، اندیشه خیلی انسان گرای ایشان است. یک کتابی از حضرت علی علیه‌السلام داریم، اسم این کتاب را ایشان گذاشته‌اند إنسانیة السماء، یعنی آسمان انسانی شده. البته این با اومانیسم غربی خیلی متفاوت است. همان طور که گفتم مبانی‌اش، مبانی فقهی است.
آیا کتاب فقهی از امام موسی صدر در دست هست؟
متاسفانه تقریرات ایشان از درس مرحوم آیت‌الله داماد که تقریرات اساسی بوده است، آماده چاپ شده بوده و این الآن مفقود است. باز من از دوستان امام، از روحانیون و از مدرسین ایران و خارج از ایران، خواهش می‌کنم اگر قسمتی از تقریرات امام موسی صدر را در درس مرحوم آیت‌الله داماد دارند، برای موسسه بفرستند. از برکات شما، ما دو سه تا دعوت جدی مطرح کردیم.
از اینکه وقت خود را در اختیار ما گذاشتید ممنونم.
من هم از شما ممنونم.
منبع: مرکز اسناد انقلاب اسلامی