اردوغان، آذربایجانِ ایران و جنجال شعر «ارس» در باکو / شعر «ارس» چیست و در سرِ اردوغان چه می‌گذرد؟

بردیا دانش / سرویس سیاسی «انتخاب»: رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه که در جنگ اخیر قره باغ میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان به طور همه جانبه ای از طرف آذربایجانی حمایت کرده بود، چند روز پس از پایان جنگ به باکو رفت و در مراسم رژه ای که به مناسبت «پیروزی» ارتش آذربایجان و بازپس گیری برخی مناطق اشعال شده تدارک دیده شده بود شرکت کرد.

اردوغان در این مراسم، بیتی از یک ترانه مشهور به زبان ترکی را خواند که حالا جنجال زیادی در داخل ایران به راه انداخته است.

در واکنش به این شعرخوانی اردوغان، محمدجواد ظریف در توئیتی نوشت که «به اردوغان نگفته بودند شعری که به غلط در باکو خواند مربوط به جدایی قهری مناطق شمالی ارس از سرزمین مادریشان ایران است! آیا او نفهمید که علیه استقلال جمهوری آذربایجان سخن گفته است؟  هیچکس نمی‌تواند در باره آذربایجان عزیز ما صحبت کند.»

شعر «ارس»

آنچه اردوغان خواند، قطعه‌ای از ترانه معروف ارس یا با تلفظ ترکی آن، «آراز» بود. ترجمه بیتی که او خواند این بود: «ارس را جدا کردند و آن را با میله و سنگ پر کردند / من از تو جدا نمی شوم، به زور جدایمان کردند».

اما اصل شعر، یک قطعه موسیقی بومی و محلی آذربایجان به نام «آراز آراز» است که در آن غم‌های مردم خطاب به رود ارس گفته می‌شود. این قطعه آذری تاکنون بارها و به شکل‌های مختلفی بازخوانی شده اما بیش از همه با نام صمد بهرنگی، نویسنده مشهور ایران گره خورده و به نام او خوانده شده است. دلیل این موضوع آن است که بهرنگی که از منتقدان نظام آموزش و پرورش ایران در دهه 1340 بود، در اوج جوانی و در 29 سالگی در رودخانه ارس غرق شد. مرگ او شوک بزرگی به عموم مردم، جامعه ادبی کشور، روشنفکران آن دوره و به ویژه چپگرایان ایرانی وارد کرد. تلقی عموم در آن زمان این بود که بهرنگی با توطئه حکومت وقت به قتل رسیده است.

ترجمه مهمترین بخش های شعر مذکور که البته در برخی نسخه ها تفاوت های کوچکی نیز در آن دیده می شود، به شرح زیر است:

آراز، آراز، ای خان آراز
آراز سلطان، آراز خان
الهی که بسوزی تو
بدان دردم را، بفهم

آراز را دو شاخه کردند
با خاک سیرابش کردند
من از تو جدا نمی شدم
با ستم جدایمان کردند

اشکم را جاری کردی
الهی که خشک شوی
الهی که بسوزی تو
دوستت را چه کردی؟

تو می گفتی که هیچ وقت
ماهی سیاه کوچولو نمی خوابید
می رفت تا دوستی پیدا کند
از مرغ های ماهیخوار نمی ترسید

من عاشق، هنگام صبح است
وقت سپیده دمان است
از آب آراز ننوش که
خون سرخ صمد است آن

ای آراز چه کسی از تو رد شد؟
چه کسی غرقه شد و چه کسی رد شد؟
تو که صمد را خفه نمی کردی
بگو چه کسی جگرش را پاره کرد؟

آراز هستم و در خاک فرو نمی روم
او (صمد) به آغوشم آمده بود
او را دشمن از پشت زد
و خونش را به گردنم انداخت

چرا بیتی که اردوغان خواند، جنجالی شد؟

اردوغان بیتی از این شعر را خواند که عملا به جدایی بخش بالا و پایین ارس اشاره دارد. البته در شعری که او خواند، جدایی دو سوی ارس با «زور» خوانده شده که در برخی نسخه های شعر با «ستم» عنوان شده است. یعنی جمهوری آذربایجان و آذربایجانِ ایران.

از طرفی، این شعر در میان برخی از پان ترکیست ها، به شکل یک شعر نمادین نگریسته می شود.

این زمینه های ذهنی باغث شد تا سخنان اردوغان نوعی دست اندازی به تمامیت ارضی ایران تلقی شود. حتی اگر این چنین نبوده باشد، دست کم می توان آن را تحریک کننده و زمینه ساز سوءاستفاده های بعدی دانست.

واکنش ایران چه بود؟

در واکنش به این موضوع، محمدجواد ظریف به شکلی کنایه آمیز نوشت که «آیا او [اردوغان] نفهمید که علیه استقلال جمهوری آذربایجان سخن گفته است؟ » اشاره ظریف به قرارداد گلستان میان ایران و روسیه تزاری در سال 1813 میلای است که بر اساس آن بخش های شمالی رودخانه ارس به روسیه واگذار شد. ظریف به کنایه یادآوری کرد که منطقه آذربایجان به مادر اصلی خود ایران تغلق دارد و این قرارداد گلستان بوده که باعث شده بخش هایی از آن از سرزمین اصلی جدا شود.

به جز ظریف، حسام الدین آشنا مشاور رییس جمهور نیز در توئیتی نوشت که «‏نتیجه تکیه بر مشاوره‌های شبه اندیشکده‌هایی چون ⁧ایرام⁩ بهتر از این نمی‌شود.»

اشاره آشنا به «مرکز مطالعات ایرانی آنکارا» (İran Araştırmaları Merkezi) با نام کوتاه (ایرام)، (İRAM) است. این مرکز پژوهشی-فرهنگی در ترکیه است که در سال 2016، با حمایت مادی و معنوی دولت اردوغان و با هدف «پژوهش دربارۀ ایران و مسایل مربوط به آن» پایه‌گذاری شده است.

ایرام هدف خود را «کاهش اختلافات و کمک به ایجاد بستر مناسب برای افزایش همکاری [میان ترکیه و ایران]» عنوان کرده اما بسیاری از مواضع آن تحریک کننده و جنجال برانگیز بوده است.

همچنین ایران سفیر ترکیه را برای «توضیح فوری» درباره اظهارات اردوغان فراخوانده است.

سخنگوی وزارت خارجه گفته است: در جریان این احضار به سفیر ترکیه ابلاغ شد که دوران ادعا های ارضی و امپراطوری های جنگ افروز و توسعه طلب سال هاست که سپری شده است.

سعید خطیب زاده اضافه کرد: به سفیر ترکیه تاکید شد جمهوری اسلامی ایران به هیچ کس اجازه مداخله در مورد تمامیت ارضی خود را نمی دهد و همان طور که تاریخ پرافتخارش گواه است، در خصوص امنیت ملی خود حتی ذره‌ای کوتاه نمی‌آید.

در سرِ اردوغان چه می گذرد؟

بارها در مورد رویای اردوغان برای احیای امپراطوری عثمانی و حتی کشورگشایی در این زمینه صحبت شده و در این زمینه ایده های او که نزدیک به پان ترکیست ها بوده، بیان شده است. اما این تنها دلیل اردوغان برای این مواضع نیست.

ترکیه در سال های اخیر حمایت از جمهوری آذربایجان کشوری که روابط نزدیک زبانی، قومی و فرهنگی با آن دارد را به طور بی سابقه ای افزایش داده است.

این موضوع برای اردوغان چند دستاورد مهم دارد. اول اینکه با برجسته کردن حس ناسیونالیستی در داخل ترکیه، ضعف های حزب خود را که در مقاطعی در افکار عمومی جایگاه متزلزلی داشته، می پوشاند. به همین دلیل است که حزب عدالت و توسعه یعنی حزب اردوغان در سال‌های اخیر در اتحادی نزدیک با حزب حرکت ملی ترکیه مسیری ناسیونالیستی اتخاذ کرده است.

دومین موضوع، موضوع انرژی است. بخش زیادی از واردات گاز طبیعی ترکیه از جمهوری آذربایجان انجام می شود. نفت دریای خزر نیز به بندر جیحان در ساحل دریای مدیترانه فرستاده می‌شود. این موضوه به ویژه از آنجا که ترکیه در سال های اخیر درگیری هایی با روسیه داشته و واردات انرژی این کشور از روسیه به خطر افتاده، اهمیت مضاغفی دارد.

از سوی دیگر، نفوذ ترکیه در جمهوری آذربایجان می تواند بر رقابت های سیاسی این کشور با روسیه نیز اثرگذار باشد؛ به ویژه از آنجا که مواضع ترکیه در موضوعاتی مانند سوریه و لیبی با روسیه تضاد دارد.