در رویای «فاتح»

فراز: رییس‌جمهوری ترکیه پس از 86 سال حکم تغییر کاربری ایاصوفیه از موزه به مسجد را امضا کرد

گفته شده است که روی سنگ‌های مرمر کف ایاصوفیه را با فرش خواهند پوشاند. «ایاصوفیه» قرار است دوباره مسجد باشد و از فهرست موزه‌های تاریخ خارج شود و از این پس ساکنان استانبول می‌توانند نماز جمعه را در ایاصوفیه بخوانند. همان جایی که «مصطفی کمال آتاتورک» حکم به موزه شدنش داد و 86 سال بعد «دیوان عدالت اداری» ترکیه رای داده که آن تصمیم باطل است. رییس‌جمهوری ترکیه در توییتر این رای را «مبارک» دانسته است. رجیب طیب اردوغان، که شاید وقتی پای حکم تغییر کاربری ایاصوفیه را امضا می‌کرد خود را هم‌سنگ «سلطان محمدفاتح» می‌دید. همان کسی که قسطنطنیه را فتح کرد و دستور داد که بزرگ‌ترین کلسیای مسحیان تبدیل به مسجد شود. همین‌هاست که ایاصوفیه را در جایگاهی فراتر از یک موزه یا مسجد قرار می‌دهد. ایاصوفیه در ترکیه یک نماد است و تغییر کاربری آن را هم باید در همین زمینه بررسی کرد؛ رویای اردوغان برای احیای به امپراطوری عثمانی و «ترکیه بزرگ».
حالا اردوغان با اندیشه‌های ملی‌گرایانه مذهبی یکی از نمادهای امپراطوری عثمانی را احیا کرده است و البته این اقدام را باید به عنوان بخش مهمی از این پازل در کنار دیگر تلاش‌های رجب طیب اردوغان دید.

درباره ایاصوفیه

ایاصوفیه تا سال گذشته میلادی سه میلیون و 700 هزار بازدیدکننده داشته است؛ یکی از پرشمارترین بازدیدها در بین مکان‌های توریستی و بناهای تاریخی. قدمت این بنا به سال 537 میلادی بازمی‌گردد. سالی که به عنوان کلیسا افتتاح شد و قریب به هزار سال برزگ‌ترین عبادتگاه مسیحیان در جهان بود. در 1435 اپراطوری بیزانس سقوط کرد و عثمانی‌ها به قسطنطنیه رسیدند. همان وقت سلطان محمدفاتح دستور داد که کلیسا تبدیل به مسجد شود. پانصد سال بعد نوبت به فروپاشی امپراطوری عثمانی رسید. ترکیه از دل این امپراطوری بیرون آمد و آتاتورک حکم به موزه شدن آن داد و این اقدام از جمله بنیان‌های تثبیت سکولاریسم در ترکیه برشمرده شد.

درباره اردوغان و رویای امپراطوری

«رجیب طیب اردوغان» اولین رییس جمهوری در نظام ریاستی ترکیه از سال 2018 تاکنون است. او سال 2003 با نمایندگی مجلس ترکیه و سپس نخست وزیری در قامت یک سیاست‌مدار ظاهر شد. حزب او «عدالت و توسعه» از جمله احزاب راست‌گرای ترکیه محسوب می‌شود که بنیان‌های آن بر اندیشه‌های ناسیونالیستی و مذهبی استوار است. اردوغان هر چند با تغییر کاربری ایاصوفیه به این اندیشه‌ها جامه عمل پوشانده اما پیش از این نیز سعی در بروز این تفکر به واسطه نشانه‌ها و نمادها داشته است. اولین بار در دی ماه 93 او در آیین استقبال از «محمود عباس» رییس تشکیلات خودگردان فلسطین ، شانزده سرباز را در کسوت شانزده دولت ترک‌تبار تاریخ حاضر کرد.
این اقدام واکنش‌های متفاوتی را در پی داشت. اردوغان اما به واکنش‌ها وقعی نگذاشت و چندی بعد آیین استقبال از رییس‌جمهور آذربایجان را نیز با همان شانزده سرباز برگزار کرد. او یک بار دیگر در میان سربازان با لباس‌های جامانده از تاریخ، استاد و در یک سخنرانی از جوانان ترکیه خواست تا مانند «سلطان محمد فاتح باشند و به تلاش برای بازگرداندن افتخارات قدیمی عثمانی ادامه دهند.»

اردوغان در سال‌های اخیر در سیاست‌خارجی ترکیه نیز تغییرات راهبردی ایجاد کرده است. از معاهده لوزان که مرزهای ترکیه نوین را مشخص کرده انتقاد کرده است. حتی ملی‌گراهای ترکیه‌ نقشه‌هایی را که در آن بخش های شمالی عراق و سوریه و قسمت هایی از ارمنستان و آذربایجان به این این کشور الحاق شده منتشر کردند. ترکیه در یک دهه اخیر نقش فعالی نیز در تحولات منطقه ایفا کرده و تلاش داشته تا خود را در جریان این تحولات به یکی از مهره‌های تاثیر‌گذار بدل کند. اردوغان حتی به طور مشخص نسبت به محافظت از ترک‌ها در بیرون از مرزهای ترکیه ابراز علاقه‌ کرده است. همه این تلاش‌ها باعث شده تا رفته‌رفته پرده از سودای سیاست‌مدار 66 ساله گرجی تبار برداشته شود.

درخواست‌هایی که بی‌پاسخ ماند

در این سال‌ها تلاش برای تغییر کاربری ایاصوفیه با واکنش‌های داخلی و البته خارجی همراه بوده است. انتقادها به اقدام اخیر اردوغان نیز از یونان که اختلافات دیرینه با ترکیه دارد آغاز شد و به آمریکا و یونسکو رسید. وزیر خارجه یونان در این باره گفت: «ما باز به ترکیه یادآور می‌شویم که به تعهدات بین‌المللی خود پایبند بماند و منافع داخلی و ملی خود را بر محافظت از بنا‌های مهمی مانند ایاصوفیه که میراث جهانی بشری است، ترجیح ندهد.» مایک پمپئو وزیرخارجه آمریکا نیز کمی پیش از صدور حکم دادگاه از دولت ترکیه خواست تا ایاصوفیه را به مسجد تبدیل نکند. در بیانیه او از دولت ترکیه خواسته شد «كه به عنوان نمونه‌ای از تعهد خود به احترام به سنت‌های دینی و تاریخ متنوعی كه به جمهوری ترکیه كمک كرده است، همچنان ایاصوفیه را به عنوان موزه حفظ و اطمینان حاصل كند كه این بنا در دسترس همگان باقی خواهد ماند.»
سازمان یونسکو بازوی فرهنگی سازمان ملل متحد نیز اعلام کرده بود که «هرگونه تغییر کاربری موزه ایاصوفیه در استانبول باید به اطلاع این سازمان برسد تا در صورت لزوم در کمیته میراث جهانی این سازمان بررسی شود.» رهبر کلیسای ارتدوکس روسیه نیز به این جمع پیوست و ضمن ابراز نگرانی از تبدیل ایاصوفیه به مسجد آن را یکی از مهم‌ترین آثار میراث مسیحیت برشمرد. «پاتریارک کی‌یریل»، در بیانیه‌ای اعلام کرد: «هر چیزی که ایاصوفیه را تهدید کند، تهدیدکننده تمدن مسیحیت و ارزش‌های معنوی و تاریخ ماست؛ زیرا این مکان برای هر شهروند روسی ارتدوکس تا به امروز یک مکان مقدس و مهم بوده است.» سخنگوی کاخ ریاست جمهوری روسیه هم ابراز امیدواری کرده بود که ترکیه درباره این موضوع «توجه کافی» را به کار بگیرد. اردوغان اما در مقابل این واکنش تنها یک پاسخ داشت: «در ایاصوفیه می‌تواند مراسم نماز برگزار شود. مراسم نماز جمعه هم می‌تواند اجرا شود. فقط ملت دین‌دار ما می‌تواند در مورد آن تصمیم بگیرد.»

بعد از تصمیم اردوغان شماری از مردم ترکیه به محوطه ایاصوفیه آمدند و شادمانی کردند. حتی نماز مغرب در محوطه این مسجد برگزار شده است. مخالفان و منتقدان اما این اقدام را در راستای سیاست‌های پوپولیستی اردوغان و مهم‌تر از آن، تلاش برای از بین بردن بنیان‌های سکولاریسم می‌دانند. اردوغان در این سال‌ها تلاش کرده بود قوانینی مثل ممنوعیت حجاب در اداره‌های دولتی ترکیه را هم از میان بردارد. اما هر چه هست او این روزها بر اریکه قدرت سوار است و تلاش می‌کند به سوی بازآفرینی امپراطوری عثمانی بتازد. امروز خود را با امضای یک حکم در کنار سلطان عثمانی می‌بیند و فردا شاید با اقدامات دیگر به سوی رویایش گام بردارد.