سلبریتی در ایران: مشکل چیست و چه باید کرد؟

بهنام وکیلی: یکی از مفاهیم قابل‌توجه و مناقشه برانگیز در دنیای معاصر مفهوم سلبریتی است. مفهومی که اکنون باید به‌عنوان متغیری جریان­‌ساز در ساحت سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در نظر گرفته شود. ساده‌ترین تعریف از این مفهوم با شهرت پیوند پیدا می‌کند و برای افرادی بکار برده می‌شود که از شهرت قابل‌توجهی در حوزه­های مختلف سیاسی، هنری، ورزشی و ... برخوردار هستند. قدمت این مفهوم به درازای تاریخ است اما مبانی و ماهیت آن اکنون دستخوش تغییر و دگرگونی شده که مهم‌ترین علت آن را باید پیشرفت رسانه‌های جمعی و شبکه‌های اجتماعی دانست. قدرت شبکه‌های اجتماعی و ماحصل آن برای مفاهیمی همچون سلبریتی به‌اندازه‌ای است که به لحاظ محتوا و کارکرد می‌توان نوید ظهور صنعت سلبریتی را مطرح کرد، صنعتی که بنیان آن بسته‌بندی و تبلیغ است و پیامدهای منشوری و  چندوجهی (اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی) دارد و به‌صورت محسوس و نامحسوس در کوتاه‌مدت و بلندمدت تبعات خود را بر جای خواهد گذاشت.

در تحولات جهان معاصر و پیشرفت‌های به وجود آمده، سلبریتی مانند سایر مفاهیم ویژگی‌های جدیدی را به خود اختصاص داده است. فرامرزی و بین‌المللی شدن یکی از مختصات مفهوم سلبریتی در جهان کنونی است. شاید درگذشته مفهوم سلبریتی و مصادیق آن گستره داخلی داشت، اما اینک شبکه‌های اجتماعی و قدرت رسانه بستری را فراهم آورده است که نمادهای این مفهوم ماهیت و شهرتی جهانی پیدا کنند. تنوع مصادیق و سنخ شناسی‌های جدید از دیگر ویژگی‌های سلبریتی به معنای نوین آن است.

شاید در گذشته سلبریتی به یک فرد بازیگر یا هنرمند اطلاق می‌شد اما اکنون شاهد ظهور مصادیق و حوزه‌های جدیدی هستیم که معرف شخصیت­‌های خاص هستند که بخشی از آن باز برآیند قدرت رسانه و بخشی منبعث از ارزش‌های است که پیش‌تر در جوامع و فرهنگ‌ها پنهان و اینک موردتوجه قرارگرفته است. در کنار مختصات جدید فوق باید در نظر داشت که سلبریتی‌­ها ثمره فرهنگ‌ها. سنت‌ها و ارزش‌های حاکم بر جوامع هستند و کاوش در این پدیده و تاثیرپذیری و تأثیرگذاری آن از منظر داخلی اهمیتی قابل‌توجه و مضاعف دارد. از این‌ رو، باهدف ارائه تصویری از میزان کنش‌گری این پدیده، مسائل پیش روی سلبریتی در ایران به‌ اختصار مورد ارزیابی قرارگرفته است تا ضمن معرفی گونه‌های مختلف و ضرورت توجه به آن، سازوکارهای در جهت مدیریت پیامدهای منفی و شناخت هر چه‌بهتر این پدیده معرفی شود.

سلبریتی در ایران: مشکل چیست؟

 مهم‌ترین مسئله در ارتباط با وضعیت سلبریتی وطنی با رویکردی آسیب شناسانه، عدم تفکیک و کم‌رنگ شدن مرزهای حوزه‌های است که افراد در آن به شهرت می‌رسند و در قالب یک سلبریتی مطرح می‌شوند. ورزشکاری را تصور کنیم که توانسته با اتکا به مهارت و تلاش دستاوردهای را حوزه فعالیتی خویش کسب کند و پس‌ازآن به‌عنوان یک سلبریتی در جامعه خود مطرح شود؛ اما به کرات شاهد آن هستیم که فرد ورزشکار با اتکا به شهرت و دستاوردهای ورزشی وارد سایر حوزه‌های غیرتخصصی مانند سیاست می‌شود.

پیامدهای منفی این انتقال و تداخل حوزه­های شهرت از چند منظر قابل‌پیگیری است. طبعاً فرد غیرمتخصص در قامت یک فرد منتخب و تصمیم‌ساز قادر به اتخاذ تدابیر درست و مسئولانه نیست. چراکه ورود این فرد به حوزه سیاست نه بر اساس صلاحیت‌های تخصصی بلکه به‌واسطه شهرتی است که از حوزه دیگر انتقال‌یافته است. این اتفاق زنجیره­ای از پیامد­های منفی دیگر را به دنبال خواهد داشت. به‌عنوان‌مثال افراد توانمند و متخصص مجال و فرصت حضور در عرصه‌های تخصصی خود را نخواهند داشت و از ورود عرصه سیاست‌گذاری بازخواهند ماند. این نقل‌وانتقال به‌واسطه شهرت و کم‌رنگ شدن مرزهای حوزه‌ها، یکی از مهم‌ترین آسیب‌های وضعیت سلبریتی در ایران است که باید دقیق‌تر مورد مداقه قرار گیرد.

مسئله مهم بعدی در رابطه با سلبریتی ایرانی، عدم توجه به گونه شناسی مصادیق و نمادهای است که توجه به آن می‌تواند تمایزی بهینه را میان سلبریتی ها ایجاد و منجر به شناخت دقیق‌تری از این پدیده شود. در واقع هر متغیری با ماهیت انتسابی یا اکتسابی، مثبت یا منفی، می‌تواند یک فرد را به شهرت رساند و از او سلبریتی بسازد؛ اما نکته قابل‌تأمل، کارکرد و تأثیرات آن است که می‌تواند منجر به باز مفهوم‌پردازی و حتی پالایش مصادیق تشکیل‌دهنده این مفهوم شود و گونه شناسی مناسبی را به دست دهد. اگر بپذیریم سلبریتی واجد شاخص‌ها مانند تأثیرگذاری، ماندگاری و توانمندی است، می‌توانیم در چارچوب سنخ شناسی و باهدف شناخت هر چه‌بهتر این پدیده، نمونه‌های را معرفی کنیم:

1. سلبریتی تصنعی: این مدل از سلبریتی فاقد ویژگی‌های خاص است و ماهیتی جعلی و ساختگی دارد و باهدف انجام برنامه‌های خاص به ظهور می­رسد و پس از انجام پروژه موردنظر تأثیرات فکری خود را از دست می‌دهند. به‌عنوان‌مثال: نیروهای معاندی که در قالب افراد روشنفکر و یا فعالین حقوق بشر توسط شبکه‌های اجتماعی متخاصم تبدیل به سلیبریتی شده‌اند.
2. 2. سلبریتی تقلیدی: این مدل از سلبریتی اگرچه توانمند است و شهرت خود را در داخل کسب کرده اما به‌شدت متأثر و مروج فرهنگ بیگانه است و میزان تأثیرگذاری و ماندگاری او وابسته به میزان تهاجم نگرش­های بیگانه است. به عبارتی این مدل سلبریتی را باید سلبریتی دنباله­رو یا پیرو نامید. مصادیق این‌گونه از سلبریتی را می‌توان در عرصه هنر و موسیقی مشاهده کرد.
3. 3. سلبریتی ماندگار: این مدل از سلبریتی دارای شاخص‌های اکتسابی و انتسابی قابل‌ملاحظه، تأثیرگذاری فکری و عاطفی قابل‌توجه، دستاوردهای ماندگار در عرصه جهان واقع و زمینه‌ساز ایجاد مکتبی با نمادها و ویژگی‌های مختص خود هستند.این مدل از سلبریتی را می­توان سلبریتی اصیل نیز نام­گذاری کرد.
4. 4. سلبریتی اخلاق مدار: این مدل از سلبریتی اخلاق را ضمیمه شهرت خود کرده است و با ارزش قائل شدن به حوزه تخصصی خود و شناخت پیامدهای منفی عدم توجه به مرزهای سایر حوزه‌ها سعی دارد علاوه بر شهرت، فردی ارزشمند باشد. او واقف است که گاهی اوقات شهرت ریشه در توانمندی و ویژگی‌های قابل‌انتقال دارد؛ بنابراین تلاش دارد تا مفیدتر واقع شود.

چه باید کرد؟

 با توجه به آنچه از وضعیت سلبریتی، میزان کنشگری و ضرورت طبقه‌بندی آن مطرح شد، در پاسخ به پرسش چه باید کرد؟ در ادامه سازوکارهای در قبال ظهور، شناخت و تأثیرات این پدیده معرفی می­شود و نیازمند توجه جدیدی و اساسی­تر است.

مورد اول در ارتباط با شبکه‌های اجتماعی و قدرت این پدیده در مفهومی است که پیش‌تر با عنوان صنعت سلبریتی ذکر کردم. اگرچه کنترل شبکه‌های اجتماعی با ماهیت بین‌المللی کار دشواری است اما استفاده از همین ابزار در جهت آگاهی بخشی امری ضروری است. تولید محتوا باهدف کشف لایه‌های پنهان در رسانه می‌تواند مانع و تدبیر درستی برای مقابله با سلبریتی تصنعی و حتی تقلیدی باشد و تأثیرات مخرب آنها و حامیانشان را به حداقل برساند. در مقابل با اتکا به همین قدرت رسانه‌ای می‌توان به خلق سلبریتی‌های دست زد که برآیند یک فرهنگ بومی هستند و می‌توانند مروج و مبادی تفکرات و مختصاتی باشند و پیامدهای مثبت بسیاری را در عرصه‌های مختلف به‌جا گذارند.

سازوکار بعدی را می­توان با عنوان سلبریتی سازی بیان کرد. سلبریتی یک سازه اجتماعی است. بدون شک این سازه اجتماعی آن‌هم از مدل ماندگار در پیوند با ساختارهای آموزشی و زیرساخت‌های تربیتی است. با در نظر گرفتن این مفروض که هر فردی در آینده می‌تواند یک سلبریتی باشد و با اتکا به شهرت خود وارد عرصه تصمیم سازی شود، باید ضمن تقویت توانمندی و ویژگی­های خاص، نوع کاربست، میزان و نحوه تأثیرگذاری این توانمندی که مسبب شهرت خواهد شد را مورد توجه و آموزش قرارداد. یکی از پیامدهای مثبت این موضوع، تضعیف وضعیت تصنعی و تقلیدی و تقویت و پرورش سلبریتی با ماهیتی بومی. ماندگار واخلاق مدار است.

فرهنگ سلبریتی شناسی و توجه به آن از ضرورت­های پیش رو است که به هواداران یا مخاطبین سلبریتی باز می‌گردد و راهکار آگاهی بخشی در این مورد سازوکار اصلی است. سلبریتی شدن یک رابطه دوسویه است. اگر مصرف‌کننده‌ای نباشد سلبریتی وجود نخواهد داشت. آگاهی بخشی با اتکا به قدرت رسانه‌ای یا ساختارهای آموزشی می‌تواند در ظهور سلبریتی و نقش آن تعیین‌کننده باشد. به‌عنوان‌مثال، در رابطه با تفکیک حوزه‌ها و آسیب‌های احتمالی عدم توجه یا تداخل آن باید در نظر داشت که مخاطب باید نسبت به مسائل پیرامونی آن اطلاعات کافی داشته باشد و آگاه باشد که ورود یک فرد مشهور از عرصه موسیقی به دنیای انتخابات و سیاست چه تبعاتی را به دنبال خواهد داشت، یا حمایت و سرسپردگی به یک سلبریتی تصنعی چه نتایجی را در کوتاه و بلندمدت رقم خواهد زد. به عبارتی با در نظر گرفتن نقش و میزان کنشگری سلبریتی ها و تأثیراتی که آن‌ها اکنون در عرصه‌های مختلف خلق می‌کنند، باید صحبت از ایجاد یک فرهنگ سلبریتی شناسی را به میان آورد.

به‌عنوان فرجام سخن باید اذعان کرد که روندهای موجود بیانگر تصویری از رخدادهای احتمالی با این محتوا هستند که پدیده سلبریتی اکنون کنشگری فعال و جریان ساز  در ساحت سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی هر جامعه‌ای است و مناسب است با رویکردهای مختلف مورد ارزیابی قرار گیرد و راهکارهای جهت مقابله با آسیب‌های احتمالی آن پیش‌بینی و موردسنجش قرار گیرد.

بهنام وکیلی: دانشجوی دکتری روابط‌بین‌الملل و پژوهشگر مسائل سیاسی