فساد ستیزی در شیوه مدیریتی رسول خدا (ص): ۱- آشکار کردن فساد ۲- بیان پیامد‌های فساد برای مردم ۳- گرفتن اموال شخص فاسد

حجت الاسلام و المسلمین محمدرضا یوسفی استاد دانشگاه مفید می گوید: رسول خدا می فرماید هنگامی که کسی مسئولیت گرفت و دیگران را بر اساس روابط در موقعیت مدیریت جامعه قرار داد و باعث هدر دادن منابع جامعه شود، لعنت خدا بر او باد و خدا از او هیچ چیزی را در ازای خطایش نمی پذیرد و وارد جهنم می شود.

متن زیر مربوط به سخنرانی حجت الاسلام و المسلمین محمدرضا یوسفی شب بیست و هشتم ماه صفر در مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم است:  «و ما محمد الا رسول قد خلت من قبله الرسل ...»
یکی از مسائل مطرح فساد گسترده در جوامع اسلامی است که باعث اعتراضات گسترده ای در کشورهایی مانند عراق لبنان و ... شده است. به همین دلیل جای دارد در شب رحلت پیامبر گرامی اسلام برای شناخت راههای مبارزه با فساد، درباره شیوه مدیریتی ایشان سخن گفته شود.

سوء استفاده از قدرت امری است که معمولا وجود دارد که اگر مدیریت نشود فساد گسترده در پی دارد. سخن از فساد در زمان پیامبر اسلام با فساد امروزه متفاوت است ولی می توان برای جلوگیری از آن به شیوه های مدیریتی پیامبر مراجعه کرد چراکه زمینه های فساد در زمان های مختلف می تواند مانند هم باشد.

از مسائل مهم این است که هرچه قدر جامعه اخلاقی تر شود فساد کمتر می شود یا هرچه برابری در جامعه بیشتر شود ایجاد فساد کمتر خواهد بود و برعکس هرچه شکاف طبقاتی و نابرابری بیشتر شود زمینه های ایجاد فساد گسترده آماده تر می شود.

از عواملی که زمینه فساد را آماده می کند مسئولیت افراد ناشایسته است؛ کسانی که شایستگی اخلاقی ندارند و کسی به این بی اخلاقی آنان توجه نداشته باشد باعث فساد خواهد شد. از دیگر زمینه های فساد عدم توانایی مدیریتی مسئولان است که باعث سوء استفاده اطرافیان می شود.

در قرآن آمده است «تودوا الامانات الی اهلها» که از مصادیق آن سپردن مدیریت به اهلش است. اگر چنین اتفاقی رخ ندهد و آدم نالایق به مسئولیت برسد فساد رخ می دهد و منابع تلف می شود.

رسول خدا می فرماید اگر امانت ضایع شود منتظر قیامت باشید یعنی منتظر عذاب خداوند باشید. کسی از رسول خدا سوال کرد چگونه امانت ضایع می شود که رسول خدا فرمودند وقتی کار به دست غیر اهلش سپرده شود.

سیستم حکومتی باید به گونه ای ترتیب یابد که شایستگان حاکم شوند؛ بنابراین زمانی که مسئولیت ها بر اساس روابط داده شود و ضوابط در نظر گرفته نشود می توان گفت امانت ضایع شده است. به این گونه مسئولیت دادن، مسئولیت دادن از روی محابات گفته می شود.

رسول خدا می فرماید هنگامی که کسی مسئولیت گرفت و دیگران را بر اساس روابط در موقعیت مدیریت جامعه قرار داد و باعث هدر دادن منابع جامعه شود، لعنت خدا بر او باد و خدا از او هیچ چیزی را در ازای خطایش نمی پذیرد و وارد جهنم می شود.

وقتی آیه زکات نازل شد و مستحقین آن مشخص شدند که یکی از آنها عاملین و ماموران جمع آوری زکات بودند عده ای اصرار داشتند که مامور جمع آوری زکات شوند چراکه مزایای زیادی داشت و زمینه فساد نیز وجود داشت. امام صادق علیه السلام می فرماید زمان رسول خدا برخی این مسئولیت را می خواستند که پیامبر به آنها نداد چون صلاحیت نداشتند.

انس بن مالک می گوید پیامبر روی امانت داری بسیار تاکید داشت و می فرمود کسی که امانت دار نیست ایمان ندارد. بنابراین مسئولیت یک امانت است که باید به اهلش واگذار شود.

از دیگر مسائل درباره رسول خدا این بود که اگر احساس می کرد کسی می خواهد مسئولیتی را با اصرار تصاحب کند و شیفته آن بود، آن مسئولیت را به آن شخص نمی داد. از جمله این موارد ابو موسی می گوید ما با عده ای از خویشان وارد بر پیامبر شدیم و شخصی از ما از رسول خدا مسئولیت عمارت جایی را خواست و رسول خدا مخالفت کرد و گفت ما به آدمی که حرص حکومت دارد مسئولیت نمی دهیم. (به وضعیت خودمان نگاه کنیم که برای انتخابات چه حربه هایی به کار می بریم و از هر طریقی می خواهیم به قدرت برسیم....)

از دیگر کارهای رسول خدا حاضر کردن یاد قیامت برای کسی بود که به مسئولیت می رسید و به او نصیحت می کرد و امر اخلاقی را به او گوشزد می کرد. از جمله زمانی سه نفر را برای مسئولیت پیشنهاد داد و بعد از نصایح پیامبر به آنها، هر سه نفر به دلیل سختی کار از قبول مسئولیت کناره گیری کردند.

در روایتی از پیامبر آمده است هر کسی مسئولیتی بگیرد و او به اندازه یک سوزن و کمتر از آن از اموال بیت المال بردارد کسی است که روز قیامت به عنوان خیانت کار شناخته می شود. از دیگر کارها پیامبر تامین مسئولیت معیشت کارگزاران بود تا دست به خیانت نزنند

از دیگر زمینه های فساد در زمان پیامبر خدا هدایا بود. مثلا ماموران زکات گاهی هدایایی می گرفتند. رسول خدا نسبت به این مسئله حساس بود و اجازه دریافت هدایا را نمی داد. راوی می گوید شخصی مامور دریافت زکات شد. رفت و برگشت و رسول خدا اول او را محاسبه کرد که چگونه رفتار کرده. بعد از حسابرسی معلوم شد اموالی که آورده بیشتر از میزان زکات است. شخص مامور گفت مردم به من هدیه دادند. رسول خدا به او گفت اگر در خانه ات بودی آیا این هدایا را می گرفتی. بعد از این ماجرا پیامبر روی منبر رفت و همه مردم را خطاب کرد تا همه مردم نسبت به راه های فساد در جامعه آگاه شوند و در آینده راه فساد بسته شود و گفت اگر کسی چنین مالی را وارد اموال خود کند روز قیامت وبال او خواهد شد. بنابراین از مهم ترین راه های جلوگیری از فساد شفاف کردن راه های فساد و راه جبران خطا است.

در روایت دیگری ابوعبید ساعدی می گوید رسول خدا نماینده ای به یمن فرستاد تا زکات را دریافت کند و شخص دیگری را فرستاد تا محاسبه کند و بعد معلوم شد که آن آقا مبالغی زیادتر آورده که حضرت همان حرف ها را تکرار کرد. بنابراین کنترل مالی مسئولان از مهم ترین راههای جلوگیری از فساد است.

عدم واگذاری مسئولیت به اشخاصی که یک بار دچار فساد شده اند نیز از شیوه های دیگر پیامبر اسلام بود تا از بروز فساد جلوگیری کند.

از داستان های گفته شده سه نکته می توان دریافت: 1- آشکار کردن فساد برای مردم 2- بیان پیامدهای فساد برای مردم 3- گرفتن اموال شخص فاسد.

امروزه هم مجاری فساد در جامعه مشخص است و اگر اراده ای تعلق گیرد می توان از آن جلوگیری کرد.

از دیگر داستان ها درباره مبارزه پیامبر اسلام با فساد مالی عدم نماز خواندن آن حضرت بر پیکر شخصی بود که تخلف مالی داشت و این را علنی بیان کرد. همین مساله باعث شد برخی دیگر که دارای تخلفاتی بودند از عاقبت کار خود ترسیده به گناه خود اعتراف کنند و توبه کنند. وقتی رسول خدا این طور جدی با فساد مبارزه می کرد بقیه جامعه هم از فساد اجتناب می کردند و یا اگر دچار خطا شده بودند از خطای خود بازمی گشتند.

مساله دیگر پاسخگویی است. در جریان فتح طائف رسول خدا خمس اموال را برداشت و مابقی را بین مردم پخش کرد بعد از آن خمس اموال را به تازه مسلمانان از جمله ابوسفیان داد که این مساله باعث ایجاد شبهه میان مردم به ویژه انصار شد و ناراحتی خود را به رسول خدا عرضه داشتند. رسول خدا در مقابل بدون اینکه از جواب گویی طفره رود به گونه ای علت کار خود را توضیح داد که انصار از بدگمانی خود پشیمان شدند و گریه کردند.

این ها برخی از روش هایی بود که رسول خدا برای مبارزه با فساد به کار می برد.

رسول خدا در آخرین منبری که برای مسلمانان در اواخر عمر خود ایراد کرد به والی بعد از خود چنین توصیه کرد که کاری نکیند که نتیجه کار شما فقر و گرستگی مردم باشد چراکه ورود فقر به جامعه باعث خروج ایمان از سوی دیگر خواهد شد و می داند که فقر یعنی بی بندوباری و ...