سرویس بین‌الملل «انتخاب» / فرشاد وطن دوست: با گذشت 9 روز از آغاز عملیات «چشمه صلح» ارتش ترکیه در 9 اکتبر 2019 (17 مهر 1398) در شمال سوریه و طرح موجی بزرگ از انتقادات در سطح بین‌الملل از تصمیم رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه، در 17 اکتبر 2019، پس از سفر مایک پنس، معاون رئیس‌جمهور و مایک پمئو، وزیر امور خارجه آمریکا، خبر توافق میان واشنگتنن و آنکارا برای اعلام اتش بس 120 ساعته (5 روزه) اعلام شد. این توافق و ابعاد مختلف آن گستره‌ای از مسائل را پیرامون بحران در شمال سوریه مطرح کرده که به‌نظر می‌رسد با پیچیدگی‌های خاصی همراه خواهد بود.
متن و اصول مورد توافق آنکارا و واشنگتن
دیدار هیات آمریکایی با مقامات سیاسی ترکیه را می‌توان سرآغاز تحولی بزرگ در معادلات میدانی بحران سوریه ارزیابی کرد. برخلاف آنچه که اردوغان در ابتدا اعلام کرده بود با معاون رئیس‌جمهور آمریکا دیدار نخواهد کرد، شاهد دیدار 2 ساعت و 40 دقیقه‌ای میان رئیس جمهور ترکیه و مایک پنس بودیم که برآیند آن توافقی 13 ماده‌ای بود که بیشتر به نظر می‌رسد مفاد آن را به طور کامل ترک‌ها تنظیم کرده و آمریکا هر آنچه را اردوغان خواسته به او هدیه کرده است. مفاد 13گانه این توافق عبارتند از:
1- ترکیه و آمریکا به عنوان دو کشور عضو ناتو روابط نزدیک خود را تأیید کرده و آمریکا نگرانی های مشروع ترکیه از مرزهای جنوبی خود را درک می کند.
2- آمریکا و ترکیه می پذیرند که تمامی تحولات منطقه ای، به خصوص تحولات شمال شرق سوریه همکاری های نزدیک در راستای منافع مشترک را می طلبد.
3- آمریکا و ترکیه با تکیه بر ذهنیت "همه برای یکی، یکی برای همه" از تعهدات خود در دفاع از سرزمین ها و ملت های ناتو محافظت می کند.
4- هر دو کشور بار دیگر به تعهدات خود در خصوص حفظ جان انسان ها و محافظت از حقوق بشر و محافظت از جامعه دینی و هویتی تأکید می کند.
5- ترکیه و آمریکا در تداوم فعالیت ها علیه گروه تروریستی داعش در شمال شرق سوریه مصمم است، این مسئله همکاری های دو کشور در خصوص آن دسته از پناهندگانی که پیش از اشغال سرزمین هایشان توسط داعش در آنجا زندگی می کردند و همچنین موضوع زندان های داعش را نیز در بر می گیرد.
6- ترکیه و آمریکا توافق می کنند که در عملیات های مبارزه با گروه های تروریستی، تنها عناصر وابسته به گروه های تروریستی و پناهگاه ها، مواضع، انبارها، سلاح ها، خودروها و اهداف واقعی گروه های تروریستی هدف قرار گرفته شود.
7- طرف ترک تعهد می کند که در تمامی مناطق امنی که نیروهای مسلح ترکیه کنترل آن را در اختیار دارد امنیت و اتحاد ساکنین آن منطقه را تأمین کرده و برای این که غیرنظامیان و زیرساخت های شهری آسیب نبیند، حساسیت بالایی به خرج دهد.
8- هر دو کشور یک بار دیگر به پایبندی خود برای حفظ تمامیت ارضی و اتحاد سیاسی سوریه تأکید کرده و برای پایان دادن به اختلاف سوریه در چارچوب قطعنامه 2254 شورای امنیت سازمان ملل متحد پایبندی خود را به روند سیاسی بحران سوریه به رهبری سازمان ملل اعلام می کند.
9- هر دو طرف در ایجاد یک منطقه امن در شمال سوریه که نگرانی های ترکیه را از امنیت ملی خود برطرف کرده، تمام سلاح های سنگین YPG در این روند جمع آوری شده و تمامی مواضع و استحکامات نظامی در منطقه تخریب شود به توافق رسیده اند.
10- در ابتدای امر کنترل منطقه امن در دست نیروهای ترکیه خواهد بود و هر دو طرف همکاری های خود در تمامی زمینه ها برای اجرای طرح منطقه امن افزایش خواهند داد.
11- طرف ترک عملیات چشمه صلح را به شرط خروج نیروهای YPG از منطقه امن به مدت 120 ساعت متوقف خواهد کرد. عملیات چشمه صلح متعاقباً با عقب نشینی کامل نیروهای YPG تماماً متوقف خواهد شد.
12- بعد از آن که عملیات چشمه صلح به صورت موقت متوقف شد، آمریکا تحریم هایی بیشتری که با استناد به قانون " توقیف اموال و تعلیق ورود برخی افراد مرتبط با وضعیت سوریه" در 14 اکتبر 2019 میلادی از سوی ریاست جمهوری را اعلام کرده است، متوقف کرده و مطابق با قطعنامه 2245 شورای امنیت سازمان ملل متحد اقدامات برای تأمین صلح و امنیت در سوریه را دنبال کند. زمانی که عملیات چشمه صلح در صورت تحقق ماده 11 به طور کامل متوقف شد، آمریکا نیز تمام تحریم های اعمالی بر اساس قانون نامبرده شده را تماماً لغو خواهد کرد.
13- هر دو طرف متعهد می شوند برای اجرای تمامی اهدافی که در این بیانیه مشترک آمده است، به همکاری با یکدیگر بپردازند.
مجموع این 13 بند همان خواسته‌های است که ماهها قبل دولت ترکیه و آمریکا پیرامون آن مذاکره کردند و آن در آن شرایط نه واشنگتن و نه کردها حاضر به پذیرش این خواسته‌ها نشدند. نکته طنز ماجرا این است که از بندهای مطرح شده به عنوان توافق نام برده می‌شد اما بیشتر واضح است که می‌توان ان را تسلیم و عقب‌نشینی در برابر مطالبات ترکیه محسوب کرد. در حقیقت، مذاکره‌ای یک طرفه که آنکار هیچ امتیازی نداده و تمامی خواسته‌هایش را قابل تامین و تحقق می‌داند.
پذیرش مبهم و قابل تفسیر کردهای سوریه از پذیرش آتش‌بس
در سوی مقابل ترک‌ها، کانون توجه رسانه‌های جهانی بر واکنش کردهای سوریه معطوف شد. در حقیقت، پذیرش این مفاد به معنای تسلیم کامل کردها خواهد بود اما شاهد بودیم که سیاسیون کرد، موضعی مبهم با قابلیت تفسیر چند سطحی را مطرح کردند. در همین زمینه، مظلوم کوبانی، فرمانده کل نیروهای دموکراتیک سوریه اعلام کرد: «نیروهای کرد توافق با ترکیه را قبول کرده‌اند و هر آنچه لازم باشد برای به ثمر نشاندن آن انجام می‌دهند. اما کردها آتش‌بس در شهرهای راس‌العین و تل الابیض را رعایت خواهند کرد ولی ما درباره (آتش‌بس) در دیگر شهرها و مناطق صحبتی نکرده‌ایم.»
همچنین، آلدار خلیل، یکی دیگر از رهبران برجسته کرد نیز در اظهارات تلویزیونی از توافق صورت گرفته و توقف درگیری‌ها استقبال کرد. اما در عین حال گفت، کردها در برابر هر حمله‌ای از خود دفاع خواهند کرد. خلیل افزود: «رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه خواهان نفوذ تا عمق ۳۲ کیلومتری در سوریه است و ما قبلا این شروط را رد کردیم.»
واقعیت این است که موضع کردها را می‌توان چند سطحی مورد ارزیابی قرار دادکه از یک سو توافق آتش‌بس 5 روزه را می‌پذیرد و از سوی دیگر، پذیرش خواسته اردوغان مبنی بر ایجاد عمق 32 کیلومتری به طول 441 کیلومتر را رد می‌کنند. شواهد امر حاکی از آن است که با وجود پا در میانی آمریکا، اکنون کردها در وضعیتی آشفته قرار گرفته‌اند و می‌دانند که رد صورت عقب‌نشینی در عمق 32 کیلومتری و با وجود ورود ارتش سوریه به دیگر مناطق هر آنچه را داشته‌اند از دست خواهند داد و رسما قربانی توافق دو قدرت عضو ناتو خواهند شد.
انفعال دولت سوریه در برابر توافق آنکار - واشنگتن
از سوی دیگر، بثینه شعبان مشاور بشار اسد، رئیس‌جمهوری سوریه تصریح کرد، توافق اعلام شده بین ترکیه و آمریکا درباره آتش‌بس در شمال سوریه مبهم است. وی در یک گفت‌وگوی تلویزیونی گفت، دمشق امکان ندارد نمونه کردستان عراق در سوریه را بپذیرد. رئیس شورای امنیت نیز در واکنش به توافق آتش‌بس در شمال سوریه آن را اگر عملا تحقق یابد امری مثبت خواند. وی به خبرنگاران گفت، اعضای شورای امنیت منتظر جزئیات توافق دو طرف هستند. این روند نشان می‌دهد که دمشق هنوز به صورت منفعلانه به مساله می‌نگرد و حاضر به آب و اتش زدن برای حمایت از کردها در برابر ارتش ترکیه نیست.
آمریکایی‌ها همچنان منتقد کنش‌های ترامپ در توافق با ترکیه
با وجود تلاش عملی دولت دونالد ترامپ، برای حل بحران در شمال سوریه و به اصطلاح خود نجات کردها از مخمصه، سیاست‌مداران دو حزب دموکرات و جمهوریخواه در آمریکا، مخالفت خود را با توافق پنس و اردوغان نشان دادند. در همین زمینه، نانسی پلوسی، رئیس دموکرات مجلس نمایندگان آمریکا و چاک شومر، رهبر اقلیت سنای این کشور در پی اعلام توافقنامه آتش‌بس پنج روزه منعقد شده بین ترکیه و آمریکا در شمال سوریه در بیانیه‌ای گفتند: این توافق یک توافق آتش‌بس ساختگی است که نشان می‌دهد دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا "دست به تلاش‌های بی‌هدف می‌زند. شومر و پلوسی خاطرنشان کردند، ترکیه در این توافق هیچ چیز را تسلیم نکرد در حالی که ترامپ به اردوغان "همه چیز را داد.
همچنین، برخی جمهوریخواهان نیز از این توافق آتش بس انتقاد کردند. میت رامنی، سناتور جمهوریخواه آمریکایی گفت، تصمیم ترامپ برای رها کردن هم‌پیمانان کردش در سوریه مثل یک "لکه خون" در کتاب‌های تاریخ آمریکا به جا می‌ماند. این سناتور ایالت یوتا انتقادهایش از تصمیمات ترامپ در صحن سنای آمریکا مطرح کرد. او عنوان کرد: این تصمیمی که اعلام شد را به عنوان یک پیروزی معرفی کردند اما این به هیچ وجه به مفهوم پیروزی نزدیک نیست.مارکو روبیو، یک سناتور جمهوریخواه دیگر نیز انتقادهای مشابهی را از این توافق آتش‌بس مطرح کرده و گفت: این توافق به جز اینکه به کردها این شانس را داده تا منطقه را ترک کرده و هدف قتل عام قرار نگیرند اما هیچ تغییر دیگری در دیگر مسائلی که من نگرانشان هستم به وجود نیاورده است. برت مک‌گورک، نماینده سابق آمریکا در کمپین مبارزه با داعش این کشور نیز در توییتر نوشت، این توافق آتش‌بس هدیه‌ای به ترکیه است.
چرا بشار اسد تا کنون برنده و دیگر بازیگران بازنده ماجرا 9 روز عملیات «چشمه صلح» هستند؟
در میانه توافق صلح آمریکا و ترکیه اکنون یک مساله قابل توجه است و آن اینکه تا کنون چه کسی برنده روند بوده است؟ واقعیت این است عملیات 9 روزه موسوم به «چشمه صلح» برای هر یک از بازیگران قابل بررسی است. در سطح ابتدایی، آمریکا نیروهایش را از نواحی مرزی دور کرده و بخش بزرگی از آن‌ها از مناطق تحت کنترل خود در شمال و شرق سوریه خارج شده‌اند و تمامی نواحی‌ای که آن‌ها در اختیار داشتند، اکنون یا تحت کنرل روسیه و بشار اسد است یا تحت کنترل ترکیه و متحدان سوری‌اش.
کردها نیز در مناطق شمالی از نظر نظامی شکست‌هایی را متحمل شده و به صورتی فوری بخش بزرگی از مناطق خود را به ارتش سوریه واگذار کرده‌اند. ترکیه نیز با روندی کند تا حدود موفق به کنترل شهرهای سری‌کانی (راس‌العین) و گری‌سپی (تل الابیض) را تحت کنترل گرفته است اما با صرف هزینه‌های بزرگ نظامی و تلفات انسانی بالا. همچنین، حجمی غیر قابل تصور از فشارهای دیپلماتیک و تحریم‌های اقتصادی و نظامی بر این کشور تحمیل شده است که به نظر می‌رسد در مقابل ورود محدود به شمال سوریه بسیار ناچیز بوده است.
بر خلاف این بازیگران برنده را می‌توان بشار اسد و حکومت مرکزی سوریه ارزیابی کرد که بدون هیچ‌گونه تحرک جدی و تلفات انسانی، بر مرزهای زیادی که کردها برای ان بیش از 11 هزار کشته داده بودند مسلط شده است. در واقع جبهه دمشق - مسکو در مناطقی که به مدت 5 سال کوچک‌ترین حضوری نداشتند وارد شده‌اند و تا کنون پیروز غیرآشکار عملیات چشمه صلح اردوغان بوده‌اند.
توافقی لرزان و بدون ضمانت اجرایی
در سطحی دیگر، در ارزیابی از توافق اعلام شده میان ترکیه و آمریکا، می‌توان اظهار داشت که این توافق فاقد هر گونه ضمانت اجرایی است و روند عملی کردن آن تنها در صورت تسلیم بدون قید و شرط کردها و شکست همه‌جانبه آن‌ها ممکن است که اندکی بعید به‌نظر می‌رسد کردها بدون مقاومت این وضعیت را به صورت خودخواسته بپذیرند. اکنون سوال این است اگر از ابتدا قرار بر این بود که چنین توافقی صورت بگیرد، چرا جنگ آغاز شد؟ چرا آمریکا پیشنهاد ترکیه را قبل‌تر نپذیرفت؟
در این میان، سکوت روسیه نیز قابل تامل است و به نظر می‌رسد روس‌ها مترصد هستند تا نتیجه توافق 5 روزه را ببینند و پس از آن اقدامات مقتضی را انجام دهند. در وضعیت کنونی سناریوی محتمل این است که توافق کارساز نباشد و جنگ حتی زودتر از موعد5 روزه مجددا میان کردها و ارتش ترکیه آغاز شود اما این بار تفاوت مساله این است که آمریکا و ترامپ موضعی حق به جانب می‌گیرند و خود را از اتهام خیانت به کردها تا حدود تبرئه می‌کنند.
با این اوصاف، توافق ترکیه و آمریکا بر سر محدوده‌ای قابل توجه از کشور سوریه را می‌توان نماد نقض حاکمیت ملی سوریه ارزیاب کرد که به هیچ‌عنوان نمی‌تواند با خواست و رغبت دولت سوریه تطابق داشته باشد. اکنون باید دید و انتظار کشید که رخدادهای غیرمترقبه در آینده چه تاثیری بر معادله پیچیده عملیات «چشمه صلح» خواهد گذاشت.