رابطه ایران و عربستان گره کور نیست / تا یکی دو سال آینده نباید منتظر بازگشت ریاض باشیم

« ایران هیچ نظری به ­سرزمین و ثروت­های عربستان­ سعودی ندارد. رئیس جمهوری ایران و وزیر خارجه ما بارها گفته ­اند آماده مذاکره با عربستان به ویژه درباره مشکلات­شان با ایران هستیم. » علی­ اکبرصالحی رئیس سازمان انرژی اتمی ایران در گفتگو با شبکه الجزیره با ذکر مطلب فوق، از آمادگی تهران برای مذاکره با ریاض خبر داده است.

به ­همین بهانه «انتخاب» با «مهدی ­ذاکریان» استاد دانشگاه و تحلیلگر مسایل خاورمیانه  گفت­گویی انجام داده است که در زیر می­ آید:

*آقای علی­ اکبر صالحی از «تمایل ایران به ایجاد رابطه با عربستان» خبر داده است. این احتمال را با فضای این چند سال اخیر، چقدر محتمل می ­دانید؟

درباره ‌رابطه ایران با عربستانِ بن ­سلمان قبل از هر توضیحی در این باره لازم به تاکید می ­دانم، تعامل این دو کشور استراتژیک منطقه، هم برای خودشان و هم برای خاورمیانه اهمیت انکار ناشدنی­ ای دارد. البته این را هم باید در نظر داشت، در روابط بین‌الملل، هیچ گرهی را نمی­توان گره کور قلمداد کرد. پس درباره رابطه رابطه ایران و عربستان هم اینطور نیست که مشکل را لاینحل تلقی کنیم. بارها شاهد بودیم، هم آقای روحانی و هم آقای ظریف صریحا از تمایل تهران برای پایان مناقشه با ریاض گفته اند و آمادگی دیپلماتیک کشورمان را برای نزدیک شدن با سعودی اعلام کرده ­اند.

*که با واکنش مفنی سعودی­ها روبرو شده!

عجیب است، سعودی­ها به­ طور عجیبی نه ­تنها چراغ سبزی در این رابطه نشان ندادند، بلکه با حمله به یمن حدود ۴ سال است که خودشان را در باتلاق گرفتار کرده­ اند. چالش آنها در بحث یمن به ­قدری است که اگر همچنان اصرار به تداوم این روند پر غلط داشته باشند، بحران­هایی دشوار را پیش روی خود خواهند دید. به ­همین دلیل منطق حکم می­کند، سعودی­ها هر چه زودتر تغییر رویه بدهند تا نه­ تنها به­ مسیر تعامل با ایران برگردند، بلکه در مناسبات نظام­ بین­ الملل هم کشوری قابل اتکا از سوی کشورهای دیگر قضاوت شوند.

*البته ترامپ مانعی جدی برای این مهم است.

 تاکیدِ موکد می­ کنم، در دنیای سیاست نه دوست دائمی و نه دشمن دائمی داریم. بنابراین حتی با وجود مانع ­تراشی­ های چهره ­ای چون دونالد ­ترامپ، می ­توان امید داشت، دیپلماسی ایران و عربستان را به­ هم نزدیک کنند. مخصوصا که سعودی­ها وضعیت­شان به­ گونه ­ای دشوار است که ایالات­ متحده هم نمی­تواند یاری­ شان کند و با کوچکترین لغزش احتمالی، عربستانِ بن­ سلمان به ­قهقرا خواهد رفت.

*این تحرکات و شبه اصلاحاتی که در عربستان توسط بن سلمان اتفاق می افتد، چقدر در جهت تقویت جایگاه این کشور در مناسبات نظام بین الملل است؟

موقعی که محمد بن­ سلمان قدرت را در عربستان به ­عهده گرفت، این کشور به ­دلیل باورهای متعصبانه و سختی که ریشه در وهابیت داشت، در نظام بین ­الملل مانع ­هایی جدی را پیش روی خود می­ دید. به­ همین دلیل ولیعهد جدید پس از آنکه روی کار آمد، تغییرهایی‌ را در دستور کار قرار داد تا بلکه بتواند جامعه­ یجهانی را برای تعامل عمیق­ تر ترغیب کند. اما ناگفته پیداست که تغییرات، تغییراتی نمادین بودند ‌و دقیقا به­ همین دلیل بود که تغییرها به موضوع ­های نه چندان مهمی چون رانندگی زنان و‌ یا برگزاری کنسرت منتهی شد. 

*چقدر در روابط با غرب موثر بود؟

همان تصمیم­ها و تغییرها هم در عمل موجب شد تا سعودی نزدیکی بیشتری را با نظام بین ­الملل تجربه کنند که باید گفت، همین هم برای کشوری که به ­عقب­‌ماندگی اجتماعی متهم می­ شد، غنیمت بود. اما اینکه این موضوع چقدر بتواند کارساز شود، به کشورهای ابرقدرت ربط دارد که البته تعدادی از آنها سابقه حمایت از ناقضین حقوق بشر را در کارنامه­ شان یه ثبت رسانده ­اند. همانند اسراییل یا همانند کشورهای اقتدارگرای منطقه به مانند ترکیه و امارات. به­ هر حال همراهی و همکاری عربستان و آمریکایی که چهره تندرویی به نام ترامپ را اختیارش می­ دید، اتفاق افتاد.

اینکه این فضا به چه سمتی هدایت شود و به ­چه شکلی در آید، مستقیما به نوع رفتار تصمیم­گیران دولت عربستان بر می­گردد. در عصر حاضر، ما در خلأ زندگی نمی­کنیم و‌ با دنیایی مواجه هستیم که ارتباطات و جهانی شدن در آن حرف اول و آخر را می­زند. پس می­توان به­ راحتی اینطور نتیجه گرفت، با رفتاری که عربستان در محل کنسولگری خودش (قتل خاشقچی) انجام داد، معلوم بود که به این کشور و‌ متحدینی چون آمریکا و انگلیس، فرانسه و ... که با دولت جدید سعودی وارد مناسبات جدی اقتصادی شده بودند، فشارهای زیادی وارد شود.‌ همچنین ‌لازم به ذکر است، در مناسبات عربستان هژمون حقوق بشری را شاهد نخواهیم بود. مگر اینکه هژمون، هژمونی اخلاقی باشد. شاید این سوال طرح شود که با وجودِ موجودیت سازمان ملل و نهادهای بشری چرا به هژمون اشاره شد، در پاسخ باید گفت، قدرت سازمان ملل و‌ نهادهای رسمی دیگر، بیشتر از هژمون ابرقدرت­ها نیست و ما باید بپذیریم، قدرت­هایی که اقتصاد دنیا را در دست دارند، هر زمان که لازم بدانند،‌ به­ راحتی می­توانند تعاملات بین‌المللی را برپایه منابع قدرت تعیین کنند و اخلاق را فدای منفعت کنند. به ­همین خاطر فعلا در یکی دو سال آینده، باید خودمان را برای مواجهه با چشم ­انداز غیر حقوقی از حضور عربستان و رفتارهای عربستان در نظام بین‌الملل آماده کنیم و منتظر بازگشت به مسیر منطقی و همکاری­های منطقی از جانب این کشور نباشیم.

*سئوال پایانی؛ عربستان را همچنان کشوری خواهیم دید که با شیوه قومی و قبیله­ ای کارهایش را به­ پیش می­برد؟

عربستان­ سعودی در دهه ­های گذشته به­ طور قومی و قبیله ­ای اداره شده و ظاهرا بنای تغییر این حالت هزینه­ ساز را ندارند. دقیقا به­ همین دلیل چه با بن­ سلمان و چه با چهره دیگری، بعید است روزی را شاهد باشیم که عربستان ­سعودی به­ عنوان یکی از کشورهای تاثیرگذار، به ­این تصمیم برسد،  حیات خود را بر اساس بایدها و نبایدهای نظام بین­ الملل تعیین بکند که در این راه، متحدی همیشگی و البته پرنفوذ به­ نام آمریکا دارد و در نتیجه، عربستان به­ جای اینکه همه ی هم­ وغمش را برای تاثیرگذاری مثبت در منطقه خاورمیانه کند، ترجیح­اش این این خواهد بود که همنوا با آمریکایی­ها، اهداف اقتصادی ایالات­ متحده و اهداف امنیتی اسراییل را پی بیگرد که خب! شرح این شرایط ما را به­ این فرضیه صحیح می­رساند که عربستان غریبه­ ای در خاورمیانه است.