تصاویر : درگذشت مهدی بازرگان؛ ۲۴ سال پیش در چنین روزی

زنده‌ یاد مهندس مهدی بازرگان در سال ۱۲۸۶ در تهران متولد شد. پدرش حاج عباسقلی بازرگان (تبریزی) از تجار دیندار،‌ روشنفكر و سرشناس زمان خود بود. بازرگان تحصیلات ابتدایی را در مدرسه سلطانیه تهران و متوسطه را در دارالمعلمین مركزی به پایان رسانید و در سال ۱۳۰۶ جزء اولین گروه محصلین ممتاز كشور،‌ برای تحصیل به فرانسه اعزام شد.

به گزارش «انتخاب»؛ بازرگان پس از طی دوره مقدماتی و قبولی در كنكور سراسری كشور فرانسه، از بین دانشجویان اعزامی، اولین ایرانی بود كه وارد تحصیلات عالی دانشگاهی شد و مورد تشویق وزیر فرهنگِ وقت قرار گرفت. در سال ۱۳۱۳ پس از ۷ سال تحصیل در فرانسه به كشور بازگشت و به خدمت نظام وظیفه رفت. در

سال ۱۳۱۵ به عنوان اولین دانشیار در دانشكده فنی دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد و دو دوره متوالی ریاست دانشكده فنی را به عهده گرفت. در سال ۱۳۳۰، توسط مرحوم دكتر مصدق به ریاست هیأت مدیره و مدیریت عامل شركت ملی نفت ایران انتخاب گردید و با حمایت مردم موفق به خلع ید از انگلیسی‌ها و با همت متخصصین ایرانی موفق به راه‌اندازی و اداره صنایع عظیم نفت شد. در سال ۱۳۳۱ مسئول احداث شبكه لوله‌كشی آب تهران گردید و آن را به ثمر رسایند. پس از كودتای ننگین ۲۸ مرداد ۱۳۳۲،‌ به دلیل اعتراض مكتوب علیه انتخابات غیرقانونی مجلس شورای ملی، در بهمن ۱۳۳۲ از خدمات دولتی و استادی دانشگاه بر كنار شد و تا شانزدهم بهمن ۱۳۵۷ كه پست نخست‌وزیری دولت موقت انقلاب را به عهده گرفت، تنها در بخش خصوصی در زمینه تولیدات صنعتی فعالیت و خلاقیت داشت.

فعالیت‌های دینی بازرگان، همیشه بر فعالیت‌های سیاسی او مقدم بود. از اوان تدریس در دانشگاه ، با دانشجویان محشور بود و با آنان در تأسیس انجمن‌ اسلامی دانشجویان و سپس در انجمن اسلامی معلمین و بعدها در تشكیل انجمن‌های اسلامی مهندسین و پزشكان، مشاركت داشت. اولین نمازخانه را در دانشكده فنی در محیط دانشگاه تهران ایجاد كرد و با ایراد سخن‌رانی‌های متعدد در مجالس و محافل مذهبی و علمی، خلاء اعتقادی و علمی جوانان را پر می‌كرد و در برابر تبلیغات ضد دین حزب توده و جریان‌های تجدد زده و دین ستیز، نقشی مؤثر داشت و پشتوانه علمی و معنوی جوانان دین‌ مدار بود.

بازرگان اولین تألیف دینی خود را با عنوان «نماز» بین سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۰ برای جوانان نوشت‌ و با هزینه شخصی به چاپ رسانید. نسخه‌ای از چاپ پنجم آن (اسفند ۱۳۲۲) در دست است. «مذهب در اروپا»،« مطهرات در اسلام»، «كار در اسلام»، «راه طی شده»، «اختیار»، «پراگماتیسم در اسلام»، از دیگر آثار دینی او در دهه ۱۳۲۰ و «از خدا پرستی تا خودپرستی» و «آموزش قرآن» در ۳ جلد در دهه ۱۳۳۰ می‌باشد. از زنده‌یاد مهندس بازرگان بیش از ۱۰۰ اثر مذهبی و ۱۶ اثر قرآنی به جای مانده است.

بازرگان از نظر علمی و فنی نیز فعال بود و پس از شهریور ۱۳۲۰ از بانیان تأسیس «كانون مهندسین» بود. در دومین سالِ تأسیس كانون مهندسین، اولین اعتصاب صنفی مهندسین به بار نشست و تحولی عمیق در ارجاع مسئولیت و میدان فعالیت به متخصصین به وجود آورد و راه اصلاحات باز شد. واگذاری مسئولیت ادارات و كارخانجات به تحصیل‌كرده‌ها و مهندسان و حقِ داشتن دو نماینده منتخب از هر دانشكده در شورای دانشگاه، از دست‌آوردهای این اعتصاب صنفی است. در پایه‌گذاری و انتشار مجله «صنعت» نقشی اساسی داشت و با انجام كارهای تحقیقاتی و انتشار نتایج آن در قالب مقالات و كتاب‌های علمی، از خود دست‌آوردهای ارزنده‌ای به یادگار گذاشته است، در وصف صنعت (۱۳۱۵)، زندان هارون یا آتشكده ساسانی (۱۳۲۳)، دیاگرام عمومی برای گازها و هوای مرطوب (۱۳۲۳)، سازمان مسافربری شهرستان تهران (۱۳۲۳)، صفحه محاسبه (۱۳۲۳)، ترمودینامیك صنعتی (۱) و (۲) (۱۳۲۳)،‌ تعیین شرایط هوای مطبوع (۱۳۲۶)، آینه صنعت در ایران (۱۳۲۸)، خشك كردن هوا بدون ماشین مبرد (۱۳۲۹)، مهندس خارجی (۱۳۳۴) و بسازیم یا برایمان بسازند (۱۳۳۵)، باد و باران در قرآن (۱۳۴۳)، پدیده‌های جوّی (۱۳۴۳)،‌ سیر تحول قرآن (۱) و (۲) (۱۳۴۴)، بررسی نظریه اریك فروم (۱۳۵۵) ‌و علمی بودن ماركسیسم (۱۳۵۶)، از آثار علمی و فنی فعالیت‌های مذكور است.

فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی مهندس بازرگان بسیار چشم‌گیر و به مناسبت‌های مختلف در جمع دانشجویان و یا در محافل مذهبی و سیاسی، به صورت سخن‌رانی ارائه شده و سپس تكمیل و توسعه یافته و به صورت رساله و كتاب منتشر گردیده است كه حاصل آن بیش از ۷۰ اثر اجتماعی و ۱۶۰ اثر سیاسی است.

بازرگان در همان روزهای اول بعد از كودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، از نظر سیاسی فعال شد و در تشكیل نهضت مقاومت ملی مشاركت كرد و در سال بعد، پس از كشف چاپخانه مخفی این نهضت، به مدت ۸ ماه توسط لشگر ۲ زرهی ارتش زندانی گردید و در همین زندان بود كه كتاب «عشق و پرستش یا ترمودینامیك انسان» را به رشته تحریر در آورد.

بازرگان در تشكیل جبهه ملی دوم و مبارزات سیاسی فعالیتی مؤثر داشت و در بهار سال ۱۳۴۰ همراه با آیت‌الله طالقانی و دكتر سحابی «نهضت آزادی ایران» را پایه‌گذاری كرد و به نهضت مقاومت ملی نیرویی دوباره داد و نیروهای ملی و مذهبی را در این جمعیت سازمان و توانایی بخشید. حركت و فعالیت شتابان این جمعیت در آستانه انقلاب شاهی، مهندس بازرگان را به همراه سایر بنیان‌گذاران نهضت آزادی ایران، راهی زندان كرد و پس از محاكمه‌ای طولانی، در سال ۱۳۴۲ توسط ارتش شاهی به ۱۰ سال زندان محكوم شد و در اوایل آبان ۱۳۴۴ به علت اعتصاب در زندان، همراه با ۱۷ تن از یاران به دژ (زندان) برازجان تبعید گردید. در آبان ۱۳۴۶ پس از تحمل ۵ سال اسارت آزاد شد. مهندس بازرگان در طول اسارت به مناسبت‌های مختلف سخن‌رانی داشت و به تحقیق و تألیف پرداخت كه حاصل آن ۲ مقدمه بر كتاب،‌ تلخیص یك كتاب،‌ ارائه ۷ مقاله و ۱۱ جلد كتاب علمی و تحقیقی شامل تبلیغ پیغمبر، سازگاری ایرانی، نهضت آزادی هند،‌ بعثت و ایدئولوژی،‌ آموزش قرآن (۱) و (۲) و (۳)، باد و باران در قرآن، پدیده‌های جوّی و سیر تحول قرآن (۱) و (۲) می‌باشد.

بازرگان پس از آزادی از زندان به فعالیت‌های علمی، اجتماعی و دینی خود بازگشت و همت خود را بر اساس ایده‌ای كه در سال ۱۳۳۶ در كتاب «احتیاج روز» بر آن انگشت گذاشته بود، صرف رونق بخشیدن به اجتماعات آرمانی، انجمن‌های اسلامی و تشكل‌های صنفی و صنعتی كرد. او در سال ۱۳۵۶ در تشكیل «جمعیت ایرانی دفاع از آزادی و حقوق بشر» نقش مؤثری ایفا كرد و در ائتلاف نیروها و سمت دهی به مبارزات مردمی بر علیه رژیم ستم شاهی ، ‌سهمی به سزا داشت. در ۱۶ بهمن ۱۳۵۷ قبل از پیروزی انقلاب به عنوان نخست‌وزیر برگزیده شد، اعتصابات صنعت نفت را سامان بخشید و دولت موقت انقلاب را تشكیل داد و به مدت ۹ ماه، سكان كشتی طوفان زده دولت را در دست گرفت و هر چه در توان داشت در برقراری نظم و اجرای قانون و ایجاد آرامش،‌ به كار بست ولی در مقابل نیروهای تندرو و معاند، ‌استعفا را برگزید و از فعالیت در دولت كناره گرفت ولی آرام ننشست و در اولین انتخابات مجلس، با آرای بسیار بالایی به نمایندگی مردم تهران برگزیده شد و در فراكسیون اقلیت مجلس همراه با سایر نمایندگان همفكر، به نقد روند انقلاب و حاكمیت پرداخت و آفات و انحرافات آن روزِ جامعه را، هر طور كه توانست به تصویر كشید. بازرگان در خارج از مجلس نیز از طریق «نهضت آزادی ایران» فعالیت سیاسی داشت و پس از انقلاب در پایه‌گذاری «جمعیت دفاع از آزادی و حاكمیت ملت ایران»، مشاركت فعال داشت و با درج مقاله در روزنامه «میزان» و سخنرانی در محافل اجتماعی و ارسال نامه‌های سرگشاده به حاكمیت،‌ همواره در ایفای وظیفه امر به معروف و نهی از منكر و دفاع از مرزهای آزادی، مدارا و ارزش‌های اخلاقی سخت‌كوش و خستگی ناپذیر می‌نمود.

مهندس بازرگان سرانجام وقتی در آخر دی‌ ماه ۱۳۷۳ ایران را به قصد معالجه ترک گفته بود، در نیمه راه درگذشت.