یلدای ایرانیان و ریشه‌های مشترک آن با دیگر ادیان

«جشن یلدا» یا «شب چله» هنوز هم تداعی‌کننده خاطرات دورهمی‌های صمیمانه و گرم خانه‌ی پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها، کرسی، آجیل، آش و هندوانه است ولی این روزها که به دلیل مشغله‌های فراوان کمتر بهانه‌ای‌ برای گردهم آمدن خانواده‌ها پیش می آید، از اهمیت بیشتری برخوردار است.

این مراسم دیرین همانند بسیاری از آیین‌های محلی در نقاط مختلف کشورمان با رسم و رسوم خاصی برگزار می‌شود؛ مثلاً در برخی شهرها در این شب خانواده‌ها دور یک سفره آراسته به میوه‌های نوبرانه فصل جمع می‌شوند و گردو می‌شکنند.

کریسمس مراسمی با ریشه ایرانی

«سید مصطفی فاطمی» مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری یزد در گفت‌وکو با خبرنگار ایسنا، با اشاره به برگزاری مراسم یلدا به عنوان یکی از آیین‌های سنتی ایرانیان، اظهار می‌کند: مراسم شب یلدا در سال گذشته در برخی از هتل‌ها و مراکز اقامتی یزد برگزار شد اما در سال جاری به صورت جدی‌تر و با تنوع بیشتری که مناسب برای همه اقشار باشد، در نقاط مختلف استان برگزار خواهد شد تا شب شادی برای خانواده‌های یزدی و گردشگران این شهر جهانی رقم بخورد .

وی با بیان این که یزد شهری برخوردار از گردشگران اروپایی است، تصریح می‌کند: از آنجایی که گردشگران اروپایی عمدتاً مسیحی هستند، مراسم شب یلدا نظر به نزدیک بودن به آغاز سال میلادی مورد توجه آنهاست.

وی کریسمس را مراسمی با ریشه ایرانی می‌داند و می‌گوید: درخت سرو کریسمس و لامپی که در بالای آن قرار می‌گیرد و سفره‌ای که گاهاً در این مراسم پهن می‌شود، بسیار به سفره یلدای ایرانیان شباهت دارد .

فاطمی کلمه «یلدا» به معنای «تولد» را مراسمی با باور به تولد فرزند میترا عنوان می‌کند و می‌گوید: یلدا راوی افسانه‌ای از ایرانیان باستان است که روایتگر کسانی است که به کمک «آناهیتا» رفتند و از چوپانان خواستند تا مسیر را برای وی پیدا کنند.

وی ادامه می‌دهد: براساس این افسانه، آناهیتا از آن‌ها خواست تا منتظر طلوع ستاره قطبی بالای سرو باشند و پس از این انتظار و پیدا شدن مسیر، آناهیتا به غار تاریکی رفت تا فرزندش را بدنیا آورد که به دلیل طولانی شدن آن شب برای متولد شدن میترا که فرزند الهه خورشید است، به شب یلدا نامگذاری شد.

به گفته‌ی فاطمی، تولد میترا بنا بر اعتقاد ایرانیان باستان نمادی از نبرد تاریکی با روشنایی است و در این نبرد روشنایی بر تاریکی چیره می‌شود و میترا به دنیا می‌آید .

وی اضافه می‌کند: این شب سخت در آیین میترایی ایرانیان باستان، آغاز سال نو «مهری» یا «میترایی» بوده است و این باور ایرانیان باستان دارای ریشه مشترک با سال نو مسیحیان است که به عنوان کریسمس شناخته می‌شود ولی در واقع ریشه گرفته از آیین و فرهنگ ایرانیان است.

فاطمی تداوم مراسم یلدا در هتل‌های یزد به دلیل نزدیکی به مراسم سال نو مسیحیان را اقدامی برای رفاه حال گردشران عنوان می‌کند و می‌گوید: یلدا، رویدادی خانواده محور است و در سال‌های اخیر که خانواده در عصر تکنولوژی کمرنگ‌تر شده، مورد توجه بیشتری قرار گرفته است .

مدیر کل میراث فرهنگی یزد توجه به آیین سنتی شب یلدا در بین ایرانیان را راهکاری برای پای‌بندی بیشتر افراد به ویژه جوانان به خانواده‌ها می‌خواند و می‌افزاید: امسال یلدای یزد متفاوت‌تر از سال‌های قبل خواهد بود .

چله دیروز، یلدای امروز

«حسین مسرت» پژوهشگر عرصه میراث فرهنگی هم در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا، کلمه «یلدا» به معنای «تولد خورشید» را یکی از آیین‌های ویژه در فرهنگ کهن یزدی‌ها بیان و اظهار می‌کند: شب یلدا در ایران باستان دارای سابقه‌ای چندین هزار ساله است و این مهم به زندگی کشاورزی و دامپروری مردم در آن زمان بر‌می‌گردد .

وی اضافه می‌کند: از آنجا که شب یلدا به عنوان نماد پلیدی در بین مردم رایج بوده است، ایرانیان باستان در این شب، گردهم می‌‌آمدند تا پلیدهای شب را از بین ببرند .

مسرت با بیان این که مردم در گذشته‌های دور در شب یلدا با این باور که آتش سبب دوری پلیدی و دیو می‌شود، با روشن کردن آتش به دور هم جمع می‌شدند، تصریح می‌کند: هندوانه از میوه‌های خوشنام و خاصّ شب یلدا است و مردم معتقدند که خوردن هندوانه در این شب، آنها را تا پایان سال از ابتلا به بیماری‌ها ایمن می‌سازد و از منظر دیگر انار نیز به عنوان یکی از میوه‌های سرشناس شب یلدا، این باور را تداعی کرده که دانه دانه بودن آن سبب با برکت شدن سال می‌شود .

وی شب یلدای ایرانیان را مراسمی مشترک بین دیگر ادیان ایرانیان عنوان می‌کند و می‌گوید: این جشن با پیشینۀ چندین هزار ساله به زندگی کشاورزی و دامپروری مردم در دوران باستان بر می‌گردد و از آداب و رسوم ایرانیان پیش از اشو‌زرتشت، در دوران پیامبری وی و بعد از آن محسوب می‌شود به طوری که اعتقاداتی نسبت به انواع خوردنی‌ها، آجیل‌ها و حتّی تنقلات و خوردنی‌های زرتشتیان و مسلمانان در شب چله را در بر دارد .

این پژوهشگر یزدی، تغییر نام این جشن و دورهمی از چله به یلدا را تغییری ناشی از گذر زمان عنوان و اضافه می‌کند: این جشن بیشتر با عنوان شب چلّه شناخته می‌شد و افراد خانواده به خانۀ پدر بزرگ و مادر بزرگ می‌رفتند، همه زیر کرسی جمع می‌شدند و میوه‌های فصل مانند انار و به، صرف می‌شد .

وی ادامه می‌دهد: آنها تنقلاتی مانند برگه انواع میوه‌های درختی یا به قول یزدی‌ها «پره» را آب می‌کردند و همراه با لبوی چغندر و شلغم و انواع شولی مانند شولی چغندروک یا شولی شلغم و همچنین هندوانه‌ای که از تابستان در میان کاه و در زیر زمین نگهداری کرده بودند را در جمع خانوادگی صرف می‌کردند.

مسرت در ادامه بروز برخی تغییرات در مراسم‌ها و آیین‌های این شب را نتیجه گذر زمان عنوان و تصریح می‌کند: شب چلّه در گذشته به عنوان جشن مطرح نبوده بلکه بهانه‌ای برای دورهمی بوده و در واقع، جشن واژه‌ای تعریف شده برای خواص و طبقات اجتماعی مرفه محسوب می‌شده است.

وی می‌گوید: این جشن باستانی که برای همه مردم ایران مغتنم و با ارزش است، در بین زرتشتیان با جزئیاتی متفاوت‌تر مانند آجیل لورک و غیره برگزار می‌شود .

چک و دوله‌ی یلدای زرتشتیان

«جمشید منوچهری» مدیر مجموعه تاریخی مارکار یزد در گفت‌و‌گو با خبرنگار ایسنا با بیان این که زرتشتیان یزدی مراسمی مشترک با سایر ادیان ایرانیان دارند، تصریح می‌کند: یلدا برای همه‌ی ایرانیان، جشنی برای دور هم‌نشینی تمام اعضای خانواده است اما زرتشتیان در این جشن، مراسم‌های دیگری مانند شاهنامه خوانی و حافظ خوانی و مراسم «چک و دوله» را نیز برگزار می‌کنند .

وی ادامه می‌دهد: یک روز قبل از شب یلدا هر کدام از افراد خانواده نوعی وسیله‌ی خود مانند انگشتر و ساعت را در کیسه‌ای پارچه‌ای و دست دوز یزدی به نام دوله می‌ریزند و آن را تا زمان مراسم زیر درخت مورت می‌گذارند .

رییس موزه زرتشتیان مارکار با بیان این که در شب یلدا، دختری نابالغ از آن خانواده، این کیسه پارچه‌ای را که روی آن نیز پارچه کشیده را در جمع می‌گرداند، تصریح می‌کند: هر کدام از افراد به انتخاب خود دو بیتی بابا طاهر و اشعاری مانند حافظ را از حفظ می‌خوانند و بعد از مشخص شدن وسیله و صاحب آن، این اشعار را برای او به فال نیک می‌گیرند.

منوچهری صرف آجیل لورک را محدود به یلدا نمی‌داند و می‌گوید: زرتشتیان در تمام مراسم‌های جشن خود آجیلی متشکل از سنجد، بادام، پسته و سایر مغزیجات، برگه‌های میوه و هر آن‌چه در وسع خانواده باشد تهیه می‌کنند و در این جشن نیز مانند سایر جشن‌های ایرانیان توزیع می‌کنند.