آیا باید نگران طوفان­های گردوغبار حوضه‌های آبریز دجله و فرات باشیم؟ / ۲۲ سد ترکیه، چه بر سر ایران و عراق خواهد آورد؟

«انتخاب» / دکتر علی درویشی بلورانی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران: طوفان های گرد و غبار حوضه آبریز دجله و فرات در منطقه غرب آسیا از جمله پدیده­ های طبیعی-انسانی در اکوسیستم منطقه هستند که در سال­های اخیر به لحاظ گستره مکانی و فراوانی وقوع، رشد سریع و غیرطبیعی داشته اند. این پدیده مخرب محیط زیستی موجب خسارات بسیار زیادی بر بخش های کشاورزی، صنعت، سلامت، حمل و نقل، اشتغال و توریسم شده است.

آن­چه اهمیت دارد این است که، این پدیده مخرب دارای اثرات و ابعاد بسیار گسترده­ای در زندگی ساکنان مناطقی است که تحت تاثیر آن قرار می­گیرند. اکثر متخصصان راه­کار مقابله با این پدیده را در مدیریت و حفاظت از منابع آب، خاک و گیاه می­دانند. با این حال افزایش بی­رویه برداشت و کنترل آب­های سطحی و زیرسطحی و در برخی موارد سیاست های غلط توسعه کشاورزی در کشورهای منطقه موجب افزایش فرسایش پذیری و درنتیجه افزایش پدیده گرد و غبار شده است.

بنابراین مسئله مدیریت آب و فعالیت های کشاورزی در این منطقه باید مورد توجه جدی قرار گیرد و این موضوع یعنی مدیریت صحیح منابع آب (مبتنی بر اصول علمی و صحیح حفاظت از محیط زیست در کل حوضه و بصورت یکپارچه) در مناطق بالادست حوضه آبریز از جمله سرشاخه های رود دجله در ترکیه و ایران و نیز بهره برداری بهینه در مناطق میانی حوضه در کشور عراق می­تواند منجر به کاهش وقوع این پدیده در مناطق پایین دست یعنی کانون های اصلی طوفان های گرد و غبار (زمین های کشاورزی رها شده، هورهای خشکیده، بستر خشکیده رودها و دریاچه های خشکیده پشت سدهای در عراق) گردد.  

با توجه به افزایش لجام گسیخته جمعیت در جنوب غرب آسیا طی 30 سال گذشته و همزمانی این پدیده انسانی با کاهش آبِ در دسترس ناشی از خشکسالی های طولانی مدت و متوالی، نگاهی عمیق­­تر و مبتنی بر مدیریت حفاظتی یکپارچه محیط زیست به رودخانه های دجله و فرات یک ضرورت فوری برای چهار کشور ایران، عراق، ترکیه و سوریه است.

از آن­جا که محیط‌ زیست و مسائلی مانند طوفان­ های گرد و غبار با معیشت و فقر پیوندی عمیق دارند، بنابراین مسائل مربوط به آب و اقتصادِ کشاورزی برای ایجاد تنش‌های اجتماعی و سیاسی در سطح منطقه­ای و به خصوص در مناطق کم آب، پتانسیل بالایی خواهند داشت. منطقه غرب آسیا در شرایط بحرانی نظیر خشکسالی­ های متوالی، کاهش بارش، افزایش دما و تبخیر و تعرق قرار دارد. این عوامل طبیعی توام با افزایش جمعیت و سایر عوامل انسانی از جمله ناآرامی و عدم ثبات سیاسی، منجر به بحرانی شدن وضعیت طوفان های گردوغبار شده است.

مهم­ترین منابع آب سطحی در منطقه جنوب غرب آسیا در حوضه های دو رودخانه دجله و فرات می­ باشند که نیاز به توجه بیشتر در مدیریت یکپارچه حوضه ای این دو رودخانه از هر زمان دیگری بیشتر احساس می­شود. رودخانه های دجله و فرات از ارتفاعات ترکیه و قسمت های محدودی در ایران و اقلیم کردستان عراق سرچشمه می­گیرند و به سمت جنوب شرقی عراق جریان یافته و در منطقه القرنه عراق به هم می پیوندند، و پس از پیوستن به رودخانه کارون، اروندرود را تشکیل داده و وارد خلیج‌فارس می‌شوند.

در سال های اخیر در حوضه آبریز رودخانه ­های دجله و فرات، کاهش نزولات جوی و وقوع خشکسالی های پی در پی بر اثر تغییرات اقلیمی و برداشت بی­ رویه و مدیریت ناصحیح منابع آب با ساخت و سازهای غیر اصولی، سبب کاهش منابع آبهای سطحی و همچنین عدم تغذیه طبیعی و مطلوب سفره­ آبهای زیرزمینی شده است. کاهش آب دو رودخانه دجله و فرات، تاثیر مستقیمی بر ایجاد خشکسالی هیدرولوژیک و به تبع آن برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی و تشدید بحران های زیست محیطی از جمله طوفان های گردوغبار داشته است.

از تبعات کاهش آب این دو رودخانه می توان به پدیده هائی از جمله فرونشست زمین، کاهش راندمان فعالیت های کشاورزی، مشکلات اقتصادی، اجتماعی و محیط ­زیستی در عراق و سوریه و نیز طوفان­ های گرد و غبار در غرب و جنوب­ غرب ایران اشاره کرد. حوضه دجله و فرات از مشکلاتی از قبیل استفاده غیربهینه و سوءمدیریت کنترل آب، استفاده از شبکه­ های آب قدیمی، رشد جمعیت بیش از ظرفیت اکوسیستم، آلودگی، مسائل فرهنگی و اجتماعی و عدم وجود ساختار قانونی، سیاسی و اقتصادی مناسب رنج می برد. ترکیب این عوامل به این معناست که این منطقه نه تنها به تدریج خشک می شود، بلکه در برابر اثرات تغییرات آب و هوایی بسیار آسیب پذیرتر از هر زمان دیگری است.

بحران­ های زیست­ محیطی کنونی و تعارضات ایجاد شده پیرامون مسئله آب می­ تواند از اثرات نادیده گرفتن یکپارچگی مدیریت حوضه ­ای این دو رودخانه باشد. منطقه به گونه ای بحران زده شده است که هر یک از چهار کشور منطقه تنها به دنبال توسعه یک جانبه فعالیت های اقتصادی-کشاورزی خود هستند و اثرات این توسعه بر سایر کشورها و بر محیط زیست را نادیده می گیرند. در نتیجه رقابتی برد-باخت در کوتاه مدت و باخت-باخت در بلندمدت مابین کشورهای دارای آب مشترک در کنترل منابع آب و بهره‌برداری از آن­ شکل گرفته است.

نتیجه این رقابت اصولا به دلیل عدم توازن قدرت، به نفع بازیگران قدرتمندتر خواهد بود. این عدم توازن قدرت در حوضه ­های آبی به دلیل موقعیت جغرافیایی، قدرت سیاسی و پتانسیل بهره ­برداری از رودخانه است. با توجه به روابط قدرت حاکم بر حوضه دجله و فرات کارشناسان معتقد هستند که در کوتاه مدت کشورهای ترکیه و ایران از موقعیت بهتری نسبت به عراق و سوریه برخوردار هستند.

لازم به ذکر است که قرار گرفتن در بالادست حوضه رودخانه ها و همچنین دستیابی به فناوری ­های پیشرفته­ تر موجب شده است تا کشور ترکیه بصورت یکجانبه به توسعه بهره برداری از منابع آب در کشور خود پرداخته بپردازد.

انجام پروژه­های عظیم زیرساختی برای کنترل منابع آبی توسط دولت های منطقه سبب ایجاد موقعیت استراتژیک و هیدروپولتیک شده است. بر این اساس کشور ترکیه با مهار آب در مناطق بالادست مانند طرح GAP؛ کشور عراق با ایجاد تأسیساتی مانند سد موصل و دریاچه ثارثار برای استفاده از آب­های سیلابی رودخانه های دجله و فرات؛ کشور ایران با توسعه زیرساخت­ها در کنترل منابع آب؛ و کشور سوریه از جمله اولین کشورهای منطقه در ایجاد سد و کنترل آبهای سطحی می باشد (شکل 1). اقدامات هر چهار کشور متناسب با نوع فعالیت و توجه یا عدم ­توجه به نیازهای محیط زیست کل حوضه دجله و فرات می تواند تبعات مخرب زیست محیطی را به­وجود آورده یا در آینده به­ وجود بیاورد.

نتایج چنین اقداماتی در کوتاه مدت منجر به گسترش سطح زیرکشت و رونق اقتصادی می گردد، ولی این فعالیت ها در درازمدت موجب کاهش حقابه زیست محیطی کل حوضه رودخانه های دجله و فرات می گردند و وجود چنین امری به افزایش میزان گردوغبار در کل منطقه خواهد گردید. به عنوان نمونه بسیار مشهود می توان به فعالیت های دولت ترکیه در طول دهه­های گذشته اشاره کرد که با ایجاد 22 سد در محدوده سرشاخه های دجله و فرات در پروژه­ی عظیم GAP[1] سبب مشکلات بسیاری در کشورهای پایین دست حوضه شده است.

به گونه ای که سد ایلیسو در ترکیه، بحران جدی کم آبی در عراق و به تبع آن افزایش گردوغبار در ایران را به دنبال خواهد داشت. افتتاح این سد باعث کاهش سطح رودخانه دجله شده که در عراق شریان اصلی آبی کشور است. این درحالی است که قسمت هایی از سرشاخه های این رودخانه در ایران بوده و فعالیت های ایران نیز در کاهش منابع آب این رودخانه بی تاثیر نبوده است. کم آبی، کاهش ذخایر آبی و کاهش مساحت زمین های کشاورزی در عراق از جمله پیامدهای اولیه افتتاح سد ایلیسو می باشند.

لازم به ذکر است فعالیت های سدسازی در ایران و عراق نیز در این امر بی تاثیر نبوده اند و نتیجه این امر طوفان های گردوغباری است که بطور بالقوه و بالفعل زندگی بیش از 200 میلیون انسان و کل محیط زیست منطقه ای بسیار بزرگ از عراق تا یمن را تهدید می کند.

عمق رودخانه دجله که در سال 2000 تقریبا پانزده متر بوده، بر اساس منابع خبری منتشر شده در عراق  سطح آب به حدی کم شده است که افراد می­توانند پای پیاده از آن عبور کنند و این امر یعنی زنگ خطر کم آبی و فقر و مرگ اکوسیستم در منطقه وسیعی از پایین دست حوضه دجله و تالاب های پایین دست در جنوب شرق عراق. لازم به ذکر است این زنگ خطر فقط در دجله به صدا درنیامده است، بلکه رودخانه فرات هم از سدسازی های بالا دست در امان نمانده است.

شکل 1. موقعیت حوضه آبریز دجله و فرات و سدهای ساخته شده در کل حوضه

با توجه به مطالب بیان شده و اثرات مستقیم و غیرمستقیم توسعه زیرساخت های کنترل منابع آب در منطقه نگاه عمیق ­تر به مسئله آب و روی آوردن به مفاهمه و مذاکره­ و ایجاد زیرساخت های روابط دیپلماتیک با عنوان مهمترین نیاز منطقه ای ضرورت می­ یابد. قطعا اگر این پدیده مورد توجه قرار نگیرد و بطور صحیح و اصولی مدیریت نشود، بذر دشمنی در آینده در کل منطقه توسط نسل کنونی پاشیده است و در آینده ی دور یا نزدیک شاهد پیامدهای منفی بسیار بیشتری اعم از بحران­های اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی ناشی از کمبود آب خواهیم بود و تبعات سیاسی گریبان هر چهار کشور حوضه رودخانه های دجله و فرات را خواهد گرفت. با توجه به پیش بینی ­های صورت گرفته تا سال 2045 تقاضای آب در منطقه حدود 60 درصد افزایش پیدا خواهد کرد و این امر نشان­دهنده این مسئله است که بحران آب در آینده قطعی است و مدیریت صحیح منابع آب در کل حوضه و بصورت یکپارچه اصلی­ ترین وظیفه کشورها و دولت­ها در منطقه است.

اگر خوشبینانه به مساله نگاه کنیم و بازی را بصورت برد-برد در نظر بگیریم و به این نکته توجه کنیم که همان­گونه که آب­های مشترک منطقه ای پتانسیل بالایی برای ایجاد مناقشه در سطح زیرمنطقه­ای، منطقه­ای و بین‌المللی را دارند؛ در عین حال این رودخانه ها می‌توانند عاملی برای یکپارچگی و ایجاد تعاملات سازنده و همکاری بین کشورهای منطقه‌ نیز باشند. تصمیم­ گیری مبتنی بر خرد جمعی منطقه ای و بسترسازی مذاکره­ و مفاهمه عمیق فاجعه بین تصمیم ­گیران درگیر در حوضه دجله و فرات می­تواند منجر به بهبود شرایط در تمامی جنبه­ ها به ویژه مدیریت آب می شود. اکثر صاحب­ نظران روابط دیپلماتیک و به ویژه دیپلماسی آب بر این باورند که باید مسئله آب در نگاهی فراتر از مسائل فنی و سیاسی و به عنوان یک موضوع بشری و زیستی دیده شود.

برای بهره­ برداری بهینه و پایدار از منابع آب مشترک و حفظ محیط‌ زیست ایجاد هماهنگی و روابط دیپلماتیک آب در سطوح مختلف علمی، اجتماعی، سیاسی و فنی به ویژه در سطوح تصمیم­ سازی و تصمیم‌گیری برای کاهش اثرات سوء ناشی از بهره ­برداری از رودخانه­ های مشترک اهمیت ویژه­ای دارد. بنابراین برای حل بحران های مرتبط با آب و کشاورزی از جمله گردوغبار در حوضه دجله و فرات تحلیل دیپلماسی­ های ممکن و انتخاب روش مناسب برای مذاکره و ایجاد همکاری­ های منطقه ­ای و زیرمنطقه­ ای ضروری است. دیپلماسی آب با رویکرد حفاظت از محیط زیست کل حوضه رودخانه های دجله و فرات می تواند نوعی ترکیب هنر مذاکره و مدیریت منابع آب باشد و آموزش آن به تصمیم سازان، مذاکره­ کنندگان و تصمیم­ گیران باید در اولویت فعالیت های علمی و آکادمیک قرار گیرد.

با توجه به مشکلات سیاسی و پیچیدگی های دیپلماتیک بین کشورها، به عنوان یک ضرورت منطقه ای می توان به ظرفیت سازی و مفاهمه منطقه ­ای در سطح نهادهای آکادمیک و دانشگاهی اشاره کرد که می توانند با انجام طرح های مشترک آکادمیک راجع به این موضوع و ارائه پیشنهادات غیرسیاسی، غیرمغرضانه و بی­طرفانه بسترساز همکاریهای سیاسی منطقه ای باشند. در چنین بستری زیرساخت های آکادمیک چهار کشور منطقه می توانند در زمینه هایی همچون: تعریف طرح های علمی مشترک فی مابین دانشگاه ها و افراد آکادمیک در مقیاس منطقه ای، تشکیل کارگروههای دانشگاهی و غیرسیاسی برای انجام مطالعات دقیق، علمی و بی­طرفانه موضوع و ایجاد فراخوان های بین المللی برای جلب توجه جهانی به مساله مدیریت منابع آب، خاک و گیاه در حوضه دجله و فرات فعالیت نمایند.

با توجه به تجربیات و مطالعاتی که طی دهه گذشته در سطوح ملی و بین المللی راجع به طوفان های گردوغبارهای منطقه غرب آسیا داشته ام، صحبت خود را این­گونه جمع بندی کنم که: "ایجاد زیرساخت­ های لازم در کلیه سطوح اعم از آکادمیک، اجتماعی، فرهنگی، و سیاسی جهت مدیریت یکپارچه حوضه ای به منظور حفاظت از محیط زیست کل حوضه رودخانه های دجله و فرات ضرورتی فوری برای چهار کشور ایران، عراق، ترکیه و سوریه در مقابله با طوفان های گردوغبار است".

در پایان سپاس خود را از سرکار خانم مهندس نرگس دولت آبادی و آقایان مهندس رامین پاپی و محمد سلیمانی، به عنوان اعضای گروه مطالعات بین المللی گردوغبار که در این زمینه با اینجانب همکاری دارند، ابراز می­دارم.

[1] Turkish: Güneydoğu Anadolu Projesi, GAP