یک متخصص روانشناسی حوزه کودک و نوجوان با اشاره به یکی از انواع کودک آزاری که امروزه به دنبال توسعه فضای مجازی به شدت رایج شده است، گفت: متاسفانه با ورود بدون آگاهی کودکان، نوجوانان و خانواده‌ها به دنیای مجازی، بحث "کودک آزاری آنلاین" روز به روز در حال گسترش است.
دکتر آزیتا محمد کریمی در گفت و گو با ایسنا با بیان اینکه متاسفانه سرعت رشد فضای مجازی و کاربردهای آن در کشور با سرعت ارائه آموزش‌های لازم برای مواجهه ایمن با این فضا متناسب نیست، عنوان کرد: به عبارت دیگر فضای مجازی ابزاریست برای بهبود و تسریع امور، در حالیکه عدم آگاهی افراد و خانواده ها از نحوه بهره گیری ایمن از این فضا و عدم شناسایی چالش ها، فضای ناایمنی را برای کودکان و نوجوانان ایجاد کرده و آنها را در معرض آزارها و آسیب‌هایی قرار داده که نه تنها برای خانواده ناآشناست، بلکه توان مراقبت از فرزندان در برابر این آسیب‌ها را نیز ندارند.
این روانشناس، "آزار جنسی مجازی" را یکی از آسیب های این فضا عنوان کرد که در کشور ما مغفول مانده و ادامه داد: در حال حاضر بسیاری از خانواده ها به مدد کارشناسان و اطلاع رسانی‌های صورت گرفته با مبحث "آزار جنسی" آشنا هستند ولی متاسفانه مبحث "آزار جنسی مجازی" هنوز به شدت مغفول مانده و اغلب والدین تنها وجهه واقعی و عینی این نوع آزار را درک می کنند.
وی با بیان اینکه طیف آزار جنسی معمولا از نظرها پوشیده است و آزار آنلاین نیز در همین طیف قرار دارد، عنوان کرد: خانواده ها باید نسبت به این مساله آگاه باشند و از کودکان خود در برابر این آسیب مراقبت کنند.
محمدکریمی با اشاره به برخی از مصادیق آزار جنسی آنلاین، اظهار کرد: نگه داشتن، تهیه، استفاده و یا نشر تصاویر کودکان بخشی از این موارد آزار جنسی است که آن را به عنوان هرزه نگاری می شناسیم.
وی با بیان اینکه حضور کودک در فضای مجازی فرصت سوء استفاده و تطمیع وی را برای آزارگر فراهم می کند، عنوان کرد: به عبارت دیگر زمانی که کودک در فضاهای مجازی مانند چت روم ها و یا بازی‌های گروهی حضور پیدا می کند، زمینه برقراری ارتباط، تطمیع و اخاذی را برای آزارگر فراهم می کند، تمامی این فضاها در صورت ناآگاهی افراد و خانواده‌ها می تواند بستر سوءاستفاده و آزارهای جنسی آنلاین را برای آزارگر ایجاد کند.
این متخصص حوزه کودک و نوجوان با تاکید بر اینکه آزار جنسی کودک طیف بزرگ و گسترده‌ای دارد، ادامه داد: برخلاف تصور عموم، اولین قدم در آزار جنسی کودک لمسی نبوده و تنها فراهم آوردن شرایطی برای دیدن و شنیدن کودک و نوجوان است. به عنوان نمونه کودک را در معرض تصاویر یا شنیدن برخی از کلمات گذاشتن و یا مجبور کردن آنان به گفت و گو درباره برخی مسائل غیراخلاقی و یا به نمایش گذاشتن محتواهای جنسی؛ شروع آزارهای جنسی است.
وی با اشاره به آزار جنسی آنلاین، ادامه داد: به نظر می رسد که آزار جنسی آنلاین نیز زیرمجموعه همین موضوعات است، به گونه ای که با استفاده از بستر فضای مجازی یا کودک را در معرض برخی تصاویر غیراخلاقی قرار داده و یا تصاویر نامناسبی از کودک گرفته و در فضای مجازی پخش می کنند.
وی با اشاره به تفاوت‌های آزار جنسی آنلاین، اظهار کرد: تفاوت آزار جنسی آنلاین با آزار جنسی معمول این است که کودک و خانواده دیگر کنترلی بر اوضاع ندارند، به عنوان مثال تصویر و یا ویدئویی که از کودک ایرانی آپلود می شود ممکن است در سایر کشورها نیز دیده شود، به گونه‌ای که کنترل اوضاع و شرایط از دست کودک و خانواده کاملا خارج می شود.
نوجوانان بیشترین قربانیان آزار جنسی مجازی
وی با بیان اینکه نوجوانان بیشترین قربانیان آزار جنسی آنلاین هستند، تصریح کرد: از آنجاکه نوجوانان حضور بیشتر و پررنگتری در فضاهای مجازی داشته و گاها بی محابا و بدون آگاهی و آموزش وارد فضاها و شبکه‌های مجازی می شوند، بیشتر مورد آزار جنسی آنلاین قرار می گیرند.
وی با تاکید بر ضرورت آگاهی بیشتر خانواده ها با مسایل و موضوعات و نحوه کار با شبکه‌های مجازی، اظهار کرد: در گذشته و زمانی که خبری از فضای مجازی نبود، کودکان و نوجوانان برای حضور در زمین بازی باید از قوانین خاصی که از سوی والدین وضع می شد پیروی می کردند، به عنوان نمونه نباید با افراد ناشناس ارتباط برقرار کرده و یا از دید والدین خارج می شدند، تمامی این قوانین بازدارنده بود، در حالیکه فضای مجازی اینگونه نیست و کنترل این فضا برای والدین دشوار است.
محمدکریمی با بیان اینکه متاسفانه اغلب والدین با فضای مجازی و کارکرد شبکه‌های اجتماعی نا آشنا هستند، ادامه داد: فضای مجازی یک کوچه بی انتهاست که هم برای اغلب والدین نا آشناست و هم نسبت به نحوه مراقبت از فرزندان خود در این فضا آگاهی ندارند. بنابراین ضروریست که والدین ضمن کسب آگاهی لازم نسبت به فضای مجازی، با نحوه کارکرد این فناوری آشنا شده و بتوانند حضور فرزندان خود در این فضا را کنترل کنند.
وی با بیان اینکه مطابق کنوانسیون حقوق کودک افراد زیر ۱۸ سال کودک محسوب می شوند، اظهار کرد: بر این اساس حتی اگر نوجوان با میل و رضایت خودش در تهیه یک ویدیو یا عکس با محتوای نامناسب و غیراخلاقی مشارکت کند، بازهم آزار اتفاق افتاده و افراد دخیل در آن مجرم محسوب شده و مرتکب کودک آزاری شده است.
برای کنترل و مراقبت از کودکان در سنین مختلف چه کنیم؟
وی خودآگاهی والدین را از مهمترین موضوعات عنوان کرد و با اشاره به شرایط سنی متفاوت در این رابطه، ادامه داد: کودکان زیر ۷ سال باید به صورت خیلی محدود از فضای مجازی استفاده کرده و همین مدت زمان نیز حتما با حضور خود والد باشد، در واقع کودک زیر ۷ سال فقط مجاز به استفاده از سایت‌های آموزشی و بازی هاست که باید با نظارت دقیق پدر و مادر انجام شود.
این متخصص روانشناسی کودکان در ادامه با بیان اینکه بهتر آن است که برای کودکان از سرورهای داخلی استفاده شود، عنوان کرد: همچنین والدین می توانند از اپلیکیشن های محدود کننده دسترسی به سایت‌های مختلف که در بازار نیز موجود است، استفاده کنند.
ضرورت آگاهی والدین نسبت به ریسک‌های موجود در فضای مجازی
وی با تاکید بر ضرورت آگاهی والدین نسبت به ریسک های موجود در فضای مجازی، عنوان کرد: رفتار آزارگر برای جلب اعتماد و سوء استفاده از دختران و پسران متفاوت است، بنابراین باید با شناسایی و آگاهی از جوانب مختلف این مساله، به کودکان آموزش دهیم که هر مورد مشکوکی را به والدین خود گزارش دهند و به فضاهای ناشناس در دنیاری مجازی ورود پیدا نکنند.
وی با اشاره به ریسک‌های فضای مجازی در دوره نوجوانی، ادامه داد: کودکان در سنین ۸ تا ۱۴ سال گاها برای انجام تکالیف درسی و سرچ موضوعات علمی وارد فضای مجازی و یا شبکه‌های اجتماعی می شوند و آنچه در این فضا کودک را تهدید می کند برخی از پیام های صوتی و رسانه ایست که در فضای مجازی منتشر می شود، بنابراین نوجوان باید نسبت به این مساله آگاه باشد و هر پیام یا بسته صوتی یا تصویری را باز نکند چراکه ممکن است حاوی مطالب غیراخلاقی و اغواکننده باشد. در این سنین نیز والدین می توانند با نصب اپلیکیشن های محدودکننده موجود در بازار بر فعالیت فرزندان نظارت و کنترل داشته باشند.
وی تاکید کرد: پیشنهاد می شود که نوجوانان در این سنین اطلاعات و عکس‌های شخصی و خانوادگی خود را به هیچ عنوان در فضای مجازی بارگذاری نکنند و اگر هم این اتفاق افتاد باید مطمئن شوند که این اطلاعات و تصاویر توسط چه کسانی دیده می شود.
خطرات اینستاگرام برای کودکان و نوجوانان
وی با اشاره به خطرات اینستاگرام برای کودکان و نوجوانان، خاطرنشان کرد: اینستاگرام برای افراد ناآگاه و کودکان و نوجوانان فضای بسیار نا ایمنی ست، چراکه محدودیتی در آن وجود ندارد و کلیه اطلاعات و تصاویر خانوادگی در معرض دید عموم قرار می گیرد که مساله بسیار خطرناکیست. متاسفانه در این فضا حریم خصوصی معنایی ندارد و هر تصویری به اشتراک گذاشته می شود که واقعا آسیب زننده بوده و باید برای استفاده صحیح از این فضا آموزش های لازم به نوجوانان و حتی بزرگسالان ارایه شود.
وی ادامه داد: به عنوان نمونه باید به نوجوانان آموزش داده شود که به هیچ عنوان شماره تلفن شخصی، نشانی منزل و سایر اطلاعات شخصی و خانوادگی خود را در فضای مجازی منتشر نکنند.
والدین باید برای فرزندان خود الگوی ارزشی باشند
وی با تاکید بر اینکه والدین باید برای فرزندان خود الگوی ارزشی باشند، تصریح کرد: زمانیکه والدین بدون رعایت هیچ اصول و حریمی، کلیه اطلاعات و تصاویر خانوادگی را در فضای مجازی منتشر می کنند، نمی توان از فرزندان انتظار داشت که خلاف آن عمل کنند.
وی با بیان اینکه سن ۱۵ تا ۱۸ سال اوج خطر است، گفت: در سنین ۱۵ تا ۱۸ سالگی کنجکاوی و درگیری نوجوانان در فضای مجازی بسیار بیشتر شده و ممکن است به دنبال آن وارد سایت‌های غیراخلاقی شود که بسیارخطرناک است.
وی با تاکید بر ضرورت آگاه سازی نوجوانان نسبت به این فضاها و خطرات و چالشهای آن، تصریح کرد: باید از همان ابتدا به کودکان روش ها و مهارت تصمیم گیری و فرایند انتخاب و سنجش هزینه و فایده هر تصمیمی را آموزش دهیم.
اهمیت آموزش مهارتهای انتخاب و حل مساله به کودکان
محمدکریمی در این رابطه، تصریح کرد: بزرگ ترین مسئله ای که برای مراقبت در مقابل آزارها به کودک کمک می کند، مهارتهای انتخاب، تصمیم گیری و حل مسئله است که در سیستم آموزش و پرورش و آموزش های خانوادگی کاملا مغفول مانده است. به عبارت دیگر، خانواده ها ترجیح می دهند که کودکان به جای یادگیری مهارت تصمیم گیری و حل مساله، نمرات بالا بگیرند ، در حالیکه تنها مساله ای که به نوجوان در برابر اسیب های اجتماعی کمک می کند همین ۳ مهارت اصلی تصمیم گیری، حل مساله و انتخاب است.
ترفندهای آزارگران برای جلب اعتماد نوجوانان
وی با اشاره به برخی از ترفندهای آزارگران برای جلب اعتماد نوجوانان، اظهار کرد: باید به نوجوان آموزش دهیم که آزارگران با چه علائمی وارد گفت و گو می‌شوند. مثلا برای جلب اعتماد دختران، مکالمات خود را با تعریف و تمجید آغاز می کنند. در این شرایط نوجوانان آگاه و آموزش دیده قادر به کنترل هیجان و شرایط بوده و تصمیم درست را اتخاذ می کنند ولی اگر با این مساله ناآشنا بوده و آموزشی ندیده باشند، گرفتار خواهند شد.
وی ادامه داد: آزارگر معمولا با اغوای نوجوان از او درخواست عکس و تصویر کرده و با به کار بردن جملات اغواکننده سعی می کند اعتماد نوجوان را جلب کند، در این شرایط نوجوانی که از پیش آموزش دیده و با مهارتهای انتخاب و حل مساله آشنا باشد، مطمئنا گرفتار نشده و از دام آزارگر نجات پیدا می کند.
علائم کودکان مورد آزار جنسی قرار گرفته
دکتر محمدکریمی در ادامه با اشاره به برخی علائم در کودکانی که مورد آزار قرار گرفته اند، اظهار کرد: اگر کودک یا نوجوان مدام در فضای مجازی بوده و رفتار وی همراه با نگرانی و استرس باشد، زمانیکه با حضور شما فعالیت خود را قطع کرده و ترجیح می دهد در تنهایی و یا نیمه شب در فضای مجازی باشد، تغییر خلق های ناگهانی، اضطراب و استرس در نوجوانان و یا رفتارهای مشکوک، هر یک می تواند نشانه‌ای از گرفتار شدن کودک و یا نوجوان در دام اغواگران و یا آزارگران باشد که والدین باید نسبت به آن آگاه باشند.
وی ادامه داد: صحبت‌های یواشکی با تلفن، حضور دائم در چت روم ها، فعالیت در فضاهای مجازی در نیمه شب، افت شدید عملکرد درسی و یا اجتماعی نیز برخی علائم و نشانه‌هاییست که توجه بیشتر والدین و کمک گرفتن از مشاوران و روانشناسان را می طلبد.
در مواجهه با کودکان اغواشده چکار کنیم؟
این متخصص روانشناسی کودک و نوجوان با اشاره به بهترین عملکرد در مواجهه با کودکان یا نوجوانان که مورد آزارآنلاین قرار گرفته‌اند، اظهار کرد: نگرانی نوجوان اغفال شده زمانی به اوج خود می رسد که یا تصاویر نامناسب خود را ارسال کرده و یا با آزارگر قرار بیرونی گذاشته باشد. در این شرایط خانواده ها باید بدانند که قبل از هر اقدام قانونی و یا حقوقی، اولین اصل حمایت از کودک و نوجوان بوده و در این زمان به هیچ وجه سرزنش و تنبیه کار ساز نیست.
وی با بیان اینکه در این شرایط باید حتما از متخصص و مشاور کودک و نوجوان مشورت بگیریم، تصریح کرد: پس از مشاوره و در مراحل بعدی باید از پلیس امنیت، پلیس فتا و مراجع قضایی نیز کمک بگیریم.
وی برقراری روابط دوستانه بین والدین و فرزندان را در پیشگیری از وقوع اینگونه آزارها بسیار موثر عنوان کرد و گفت: باید از موقعیت‌های مختلف برای ارائه اطلاعات و آموزش های لازم به کودکان و نوجوانان به صورت غیرمستقیم استفاده کنیم. گفت و گوهای دوستانه با فرزندان مانند چک کردن های همیشگی و مستمر عمل کرده و تاثیر مثبت خواهد داشت.
محرومیت کامل کودک و نوجوان از فضای مجازی راهکار ناپایداریست
وی محرومیت فرزندان از ابزار و تکنولوژی های جدید مانند تبلت و گوشی را راهکاری موقت و ناپایدار دانست و ادامه داد: این مساله تنها کنجکاوی فرزند را بیشتر تحریک کرده و کودک را به راه‌های دیگر و شاید خطرناکتر و دور از چشم والدین سوق می دهد، به گونه‌ای که فرصت نظارت و مراقبت از دست می رود.
محمدکریمی با بیان این که فناوری های جدید به سرعت در حال تغییر هستند، اظهار کرد: در این شرایط والدین نیز باید به سرعت اطلاعات خود را به روز کرده و همپای نوجوان پیش روند، در غیر اینصورت هرم قدرت در خانواده برعکس شده و فرزندان به تصمیم گیرندگان اصلی تبدیل می شوند و فرصت مراقبت را از والدین سلب می کنند.
وی با تاکید بر این که کودک مقصر کودک آزاری جنسی نیست، اظهارکرد: مقصر اصلی این جریان بزرگسالی است که به عنوان آزارگر شناخته شده و والدینی که با غفلت فضای سوء استفاده را ایجاد کرده اند. بنابراین در این شرایط نباید کودک را سرزنش کنیم، چراکه نه تنها مشکلی را حل نمی کند، بلکه تنها به کودک احساس گناه شدیدی منتقل شده و او را مستعد اختلالات روان شناختی می کند.
وی با بیان اینکه برخی باورهای رایج وغلط در مورد آزار جنسی، تخمین ما از سطح خطر را کاهش می دهد، عنوان کرد: به عنوان نمونه اکثرا فکر می کنند که آزارگرها افرادی با اختلالات خاص بوده و قابل تشخیص هستند، این در حالیست که آمار بالایی از آزارگران افراد آشنا و نزدیک به کودک یا نوجوان بوده می دانند که با چه کودک و یا خانواده‌ای طرف هستند، حتی ضعف و مهارت کودک را شناخته و با استفاده از همین علائم برای دستیابی به قصد شوم خود استفاده می کنند. بنابراین در اکثر مواقع خود والدین این فرصت را برای آزارگر ایجاد می کنند.
این روانشناس با تاکید بر اهمیت رابطه امن والد و کودک، تصریح کرد: یکی از مهمترین مسائلی که به رشد سالم فرزندان کمک کرده و از وی در برابر پدیده آزار جنسی مراقبت می کند، رابطه امن والد و فرزند بوده که به دنبال آن اصول خودمراقبتی نیز ایجاد می شود.
صرف آموزش نکات ایمنی به کودک کاهش دهنده آزار جنسی نیست
وی با تاکید بر اینکه صرف آموزش نکات ایمنی به کودک کاهش دهنده آزار جنسی نیست، ادامه داد: به عبارت دیگر این شما هستید که باید رابطه امن را با کودک خود برقرار کنید، یعنی باید امین و مورد اعتماد فرزند خود بوده و با برقراری ارتباطی پایدار و باثبات در رابطه فرزند پروری، بتوانید به تمامی سوالات، کنجکاوی ها ، دردها و اتفاقات ناگوار وی پاسخ دهید.
و در ادامه با اشاره به برخی ویژگیهای رابطه امن والد و فرزند، توضیح داد: والدین باید به گونه‌ای با کودک رفتار کنند که بر تمامی هم سن و سالهای وی ارجحیت داشته باشند، باید بتوانید به این سوال پاسخ دهید که "چه کاری کرده‌اید که باید برای فرزند خود در اولویت باشید؟"، باید به این سوال پاسخ دهید که آیا مزیتی نسبت به همسالان فرزند خود دارم و یا تنها به صرف اینکه پدر و مادر بوده و صلاح فرزند خود را می دانید باید در اولویت باشید. مطمئنا این مساله به تنهایی کافی نیست و شما باید جلب اعتماد را در عمل نشان دهید.
تنبیه و تشویق و محروم کردن ابزار پایداری برای کنترل نیست
وی با تاکید بر اینکه ترساندن، تنبیه و تشویق و محروم کردن ابزارهای پایداری برای کنترل کودک نیستند، گفت: تغییر در نوع ارتباط با فرزند تنها کلید حل مساله است. باید پایگاه امن کودک باشید تا با تکیه بر شما جهان را کشف کند. او در دوران رشد بوده و حق دارد که به دنبال کشفیات و کنجکاوی های خود برود، ما نیز به عنوان والد اجازه محروم کردن او را نداشته و باید تنها نقش نظارتی و کنترلی خود را ایفا کنیم.
به گفته وی، والدینی می توانند پایگاه امن و ایمنی برای کودکان باشند که یک بهشت امن را برای کودک ایجاد کنند؛ والدینی که تکنیک تنظیمات هیجانی، مذاکره همدلانه و مهارت حل مسئله و تصمیم گیری را بلد بوده و با شناخت عواطف و احساسات خود و کودک، اجازه هرگونه تجربه بی‌خطر و ابراز وجودی را به فرزندان خود می دهند.
وی با اشاره به نیاز ایجاد دلبستگی ایمن در ارتباط والد و فرزند، افزود: اگر در رابطه فرزندپروری دلبستگی ایمن وجود داشته باشد سطح بسیاری از خطرات کاهش می یابد. به عبارت دیگر پژوهش‌ها نشان داده که در خانواده‌های دارای دلبستگی ایمن، کودکان کمتر در معرض کودک آزاریها و آزار های جنسی قرار گرفته و رشد با ثبات‌تر و موفق‌تری نیز خواهند داشت.
محمدکریمی در خاتمه ابراز امیدواری کرد که کاش تمامی والدین قبل از بچه دار شدن، ابتدا آموزشها و مهارتهای لازم را کسب کرده و اصطلاحا گواهینامه والد شدن اخذ کنند. همچنین کلیه نهادهای مهم و تاثیرگذار مانند آموزش و پرورش، بهزیستی، سازمانهای فرهنگی هنری، وزارت بهداشت و غیره به نهادینه کردن این گونه آموزشها در سطح جامعه اهتمام بیشتری بورزند.