فاجعه خشکسالی در ایران به روایت ناسا

«خط خشکسالی جدی است»، «ایران چهارمین کشور در معرض خشکسالی»، «تبدیل بخش های وسیعی از ایران به بیایان مطلب» و... اینها تیترهای خبری است که در ماه ها و سال های گذشته در بسیاری از رسانه های مکتوب و خبرگزاری ها به نقل از متولیان و مدیران مدیریت منابع آب بیان و منتشر شده است که هر کدام از آنها دلایل و نشانه های خاصی را دال بر صحبت های خود ارائه می دادند.

به گزارش انتخاب به نقل از ماهنامه پیشه و تجارت: تا جایی که چندی پیش ناسا در گزارشی مهر تاییدی بر بحران خشکسالی در ایران به ویژه حاشیه خلیج فارس مطرح کرد که این موضوع زنگ خطر جدی را برای مسئولان کشوری به صدا درآورده است و باید دید که متولیان این حوزه با توجه به این گزارش چه تدابیری را برای حل این بحران اتخاذ خواهندکرد.

ناگفته نماند به غیر از تغییرات آب و هوایی و کاهش بارندگی در کشور که البته گریبان سایر کشورها را هم گرفته، رشد جمعیت، کشاورزی نادرست و نادیده گرفتن مزیت ها با توجه به وضعیت گرم و خشک کشور، مدیریت نادرست و عطش توسعه از مهم ترین دلایلی است که سبب شده ایران در بحران آب دست و پا بزند.

جهش رشد جمعیت ایران از هشت میلیون به 78 میلیون طی هشت دهه اخیر از یک سو و مصرف سرانه آب تجدیدپذیر سالانه کشور از حدود 13 هزار متر مکعب در سال 1300 به حدود 1400 مترمکعب در سال 1392 از سوی دیگر سبب به وجود آمدن بحرانی است که امروز با آن رو به رو هستیم و در صورت ادامه این روند، وضعیت در آینده به مراتب بدتر خواهدشد.

طبق آمارهای رسمی میزان منابع آب تجدیدپذیر کل ایران 130 میلیارد مترمکعب است و مطالعات و برسی ها نشان می دهد که در سال 1386 از کل منابع آب تجدیدشونده کشور حدود 5.89 میلیارد متر مکعب جهت مصارف بخش های کشاورزی، صنعت و معدن و خانگی برداشته شده که حدود 83 میلیارد مترمکعب آن (93 درصد) به بخش کشاورزی، 5.5 میلیارد مترمکعب (6 درصد) به بخش خانگی و مابقی به بخش صنعت و نیازهای متفرقه دیگر اختصاص داشته است.

رتبه ای که خوشایند نیست

می توان گفت گزارشی که ناسا از وضعیت گرمایش جهانی و خشکسالی ارائه داده است، اصلا گزارش خوشایندی نیست و کسب رتبه چهارم برای ایران از بین 45 کشوری که در معرض خشکسالی شدید قرار دارند هم اصلا رتبه خوبی نیست. ناسا تاکید کرده این اتفاق در 30 سال آینده رخ خواهدداد.

در گزارش ناسا آمده است بعید نیست بین 30 تا 40 سال آینده بخش های وسیعی از ایران به بیابان مطلق تبدیل شوند. تاثیرات گرمایش زمین و عواقب آن همچون خشکسالی با حدی جدی است که هشدارها برای مهار گازهای گلخانه ای و جلوگیری از پیامدهای ناگوار مثل سیل جاری شده است.

آخرین خشکسالی ایران در سال های 45 و 46 اتفاق افتاد که صدها نفر در شرق ایران از گرسنگی مردند و بسیاری از شرق ایران به خراسان، یزد، کرمان و سیستان و بلوچستان مهاجرت کردند و حالا دوباره چنین خطری مردم حاشیه خلیج فارس را تهدید می کند و این موضوع بسیار مهمی است که دولت و متولیان از همین امروز باید دست به کار شوند تا از بروز چنین پدیده شومی جلوگیری کنند

هرچند به گفته کارشناسان، خشکسالی قابل کنترل نیست اما می توان با اجرای برنامه های درست و مدیریت منطقی این خطر را با کمترین آسیب پشت سر گذاشت. ایران کشوری است که در گزارش ناسا دو بار به نام آن به عنوان یکی از کشورهایی که در پیشانی این قهقرای مرگبار اقلیمی قرار دارد، اشاره شده است.

وای جنگل بیایان می شود

در گزارش «ناسا» آمده است در سال های پیش رو، میزان بارش ایران کمتر از نصف میانگین خواهدبود. بیابان ها در ایران بسیار گسترش خواهندیافت و غالب زیستگاه های ایران وارد یک دگردیسی پس رونده خواهندشد. یعنی جنگل ها درختزار می شوند، درختزاران بوته زار می شوند، بوته زارها بیابان می شوند و بیابان ها به عدم زادآوری زیستی آن در حداقل ممکن قرار گرفته و دوسوم مساحت ایران در شمار مناطق خشک و نیمه خشک قرار می گرد.

البته نباید از این غافل شد که علاوه بر عواملی که پیش از این به آن اشاره شد مهمترین عامل تخریب طبیعت و از بین رفتن منابع آبی، فعالیت طبیعی انسان ها در کشوری است که هیچ گونه راه آبی خروجی به دریای آزاد از شمال به جنوب ندارد تا آلاینده های جامد و مایع را بشوید و به اصطلاح زیست بوم ها را نو و احیا کند.

از نظر زمین شناسی، این سرزمین وسیع و مثلثی شکل که بین دو رشته کوه البرز و زاگرس قرار گرفته و بین این دو کوه هم محصور است به گونه ای است که هیچ رودخانه ای از آن جاری نمی شود که نهایتا به خلیج فارس یا دریای عمان برسد و تمام رودهای جاری به سوی دامنه های جنوبی البرز یا دامنه های شمالی زاگرس یا به دریاچه بسته مازندران، می ریزد یا در گودال هایی مثل دریاچه ارومیه و بختگان و قوم و هامون و... مسدود و محدود می شوند.

نتیجه این تکرار و تداوم چرخه آب در طبیعت بسته فلات ایران این بوده و هست که نمک وارده به محیط زیست تدریجا در همین گودال های درون فلات انباشته شود و با پر شدن درایچه ها و آبگیرها نمک باقی مانده توسط باد به زمین های اطراف پراکنده شود.

چندی پیش هم حمید چیت چیان، وزیر سابق نیرو نسبت به وضعیت مصرف آب در کشور با توجه به بحران بی آبی هشدار داده و گفته بود: «ناچاریم در میزان مصرف آب تجدیدنظر کنیم، زیرا ادامه وضعیت موجود، حیات انسان و ادامه تمدن ایرانی را مورد تهدید قرار می دهد و لازم است با همگرایی در زمینه های نظری بتوانیم به یک برنامه مشترک ملی درباره آب و اقتصاد آب رسیده و آن را مبنای تصمیم گیری ها قرار دهیم.»

هیچ پیش بینی ای محقق نشده است

در برخی پیش بینی ها مطرح شده که دمای زمین حداکثر تا یکی دو دهه دیگر هفت درجه گرم تر می شود اما در گذشته نیز پیش بینی هایی صورت گرفته که به وقوع نپیوسته اند. به عنوان مثال در سال 1991 میلادی گفته می شد که تا سال 2000 میلادی آب دریاها دو متر و تا سال 2010 میلادی، پنج متر بالا می آید در صورتی که این اتفاق نیفتاد.

چندی پیش که موضوع ناسا بسیار سر و صدا کرد، محمدتقی زمانیان، عضو سابق مجموع هواشناسی در این باره گفته بود که براساس این گفته ها، اقلیم جهان تغییر پیدا کرده و علاوه بر افزایش دمای کره زمین، میزان بارندگی نیز در مناطق مختلف نوسان پیدا کرده است که البته ممکن است براساس این داده ها، مواردی نیز مشاهده شود اما به طور کلی نمی توان قطعیت آن را ثابت کرد.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه اقلیم جهان از نظام خود تخلف نمی کند، افزود: «به عنوان مثال بیشتر گرمای خورشید به منطقه حاره می رسد و اگر قرار بود این گرما به مرزهای بالاتر انتشار پیدا نکند، زندگی تنها در محدوده باریکی از کره زمین ممکن بود. باید به مسائلی که از سوی جامعه جهانی مطرح می شود با دید انتقادی نگاه کنیم؛ چرا که بسیاری از این سازمان ها تحت تاثیر دولت های بزرگ بوده و برای پیاده سازی خط مشی آنها تلاش می کنند.»

اینکه آیا وزیری که برای وزارت نیرو انتخاب خواهدشد برای حل این مشکل و معضل چه تدابیری می اندیشد، موضوعی است که باید منتظر اجرایی شدن آن بود با علم به این موضوع که تمام کارشناسان و صاحب نظران حوزه هواشناسی متفق القول معتقدند که پش بینی هواشناسی برای مدت های طولانی با خطای زیادی همراه است و نمی توان به طور قطع و یقین از آن سخن گفت.

کابوس خشکسالی

در گزارش پیش رو وضعیت همه استان های کشور را بررسی می کنیم تا ببینیم کدام یک از استان ها وضعیت مناسب تر و کدام یک وضعیت بدتری دارند.

در گزارش هایی که در این باره منتشر شده، آمده است: استان آذربایجان غربی تا بازه زمانی 93-92 شرایط ترسالی مناسبی داشت اما کم کم این شرایط تغییر کرد و از شرایط ترسالی به وضعیت خشکسالی متوسط تا خشکسالی بسیار شدید تغییر وضعیت داده است.

فروچاله شهرستان استهبان در استان فارس

اما اتفاق قابل تامل این است که استان هایی که در نوار ساحلی جنوب غربی خزر، غرب، شرق و وار ساحلی جنوب کشور قرار داشتند و تا چند سال پیش در کانون های اصلی خشکسالی قرار داشتند، تغییر وضعیت داده و از شرایط خشکسالی متوسط تا خشکسالی بسیار شدید به شرایط نرمال تا ترسالی رسیدند که این تغییر تا حدودی اتفاق های بهتری را برای برخی از شهرهای کشور نوید می داد.

اما استان فارس بیشترین شرایط خشکسالی را تجربه کرد به ویژه در شهرستان های شمالی استان مانند شهرستان اقلید که البته گستره این خشکسالی از سال 91 از شهرستان های فسا و زرین دشت شروع شد که در آن مقطع زمانی از بیشترین شدت خشکسالی برخوردار بودند.

در حال حاضر باید گفت استان های تهران، قم، البرز، خراسان شمالی، رضوی، سمنان، اردبیل، آذربایجان شرقی و قزوین در وضعیت خشکسالی هستند و استان های گلستان، کردستان، مرکزی، خراسان جنوبی و یزد با توجه به مقادیر SPI در 9 ماهه منتهی به خرداد سال آبی 93-92 در وضعیت هشدار قرار گرفته اند.

از سوی دیگر در کل کشور و در ماه های گذشته هوا حدود سه درجه سلسیوس گرم تر از حد طبیعی بود یعنی تقریبا همه 3 استان کشور بین یک درجه تا 4.5 درجه سلسیوس گرم تراز شرایط طبیعی و مورد انتظار را تجربه کردند.

در اسفند سال 95 استان های خراسان رضوی، زنجان و البرز گرم ترین استان های کشور بودند. این استان ها 4.5 درجه سلسیوس گرم تر از حد طبیعی اسفند را پشت سر گذاشتند، همچنین استان های هرمزگان 1.5 درجه، فارس دو درجه و سیستان بلوچستان 2.2 درجه سلسیوس گرم تر از حد طبیعی اسفند بودند.

استان تهران هم همین شرایط را داشت و هوای آن در چند ماه گذشته حدود چهار درجه سلسیوس، خراسان رضوی 3.2 درجه، البرز سه درجه و زنجان 2.9 درجه سلسیوس گرم تر از حد طبیعی مورد انتظار را پشت سر گذاشتند.

چندی پیش نورالدین مونا، نماینده فائو در ایران گفته بود بخش اعظمی از اراضی کشور ایران شامل اکوسیستم خشک و نیمه خشک با میزان بارش کم در اندازه 250 میلی متر در سال را تشکیل می دهد که نتیجه آن کاهش رویش گیاهان و کاهش تولید است.

اکنون مشاهده می کنیم سراسر جهان تنوع زیستی و امنیت غذایی تحت تاثیر این مساله قرار گرفته است به گونه ای که مساله بیابان زایی، تولید محصولات کشاورزی را کاهش داده و کشورها به ویژه کشورهای در حال توسعه را با خطر جدی مواجه کرده است که به همین منظور باید استراتزی هایی برای سازگاری با این پدیده شوم طراحی کرد.

باید به خاطر داشته باشیم که بروز پدیده خشکسالی تاثیر قابل توجهی بر افزایش ریزگردها و توفان ها خواهدداشت که در آینده تهدید بزرگی خواهدبود.